اتحاف الوری باخبار ام القری
اتحاف الوری باخبار ام القری از مهم‌ترین منابع تاریخ محلی مکه است. این اثر که در سده نهم هجری نگاشته شده نخستین تاریخی محلی مکه است که به شکل سال‌شمار نگاشته شده و وقایع تاریخ مکه را از ظهور اسلام تا سال ۸۵۵ گزارش کرده است.
نویسنده
عمر بن محمد بن محمد بن محمد بن فهد، از محدثان و مورخان بزرگ خاندان مشهور بنیفهداست. نام او محمد بوده؛ ولی بیشتر وی را عمر می‌خواندند. لقب او نجم الدین و کنیه‌اش ابوالقاسم و همچون دیگر عالمان خاندانش به ابن فهد مشهور است.
محتوا و روش کتاب
اتحاف الوری از پربرگ‌ترین آثار تاریخ محلی مکه است و اخبار مکه را از سال تولد پیامبر گرامی تا سال ۸۸۵ق. در بر دارد. توجه ابن فهد بیشتر به شرح وقایع است تا وصف اشیا و اماکن. نویسندگان پیشین تاریخ محلی مکه، مانند ازرقی*، فاکهی* و فاسی*، افزون بر اطلاعات دوره خویش، همگی بر پایه شیوه معمول، اطلاعاتی مشابه را از قبیل مشخصات و مساحت جای‌ها و اشیای مکه و کعبه گرد می‌آورده‌اند؛ ولی وی از این شیوه پرهیز کرده و معمولاً تنها اطلاعاتی را آورده است که پیشینیان یا به کلی از آن‌ها یاد نکرده یا کمتر به آن‌ها پرداخته‌اند.
او مطالب کتاب را به سبک سال‌شمار (حول نگاری) سامان بخشیده و در مطالب مرتب به هر سال به وقایعی همچون: نام امیر حج در آن سال، بازسازی‌های اماکن و بناهای مکه در آن سال، گزارش شمار حج‌گزاران کشورهای مختلف (برای نمونه: ج۳، ص۳۷، ۱۴۳)؛ یادکرد و شرح تغییرات و رویدادهای غیرعادی که در حج پیش آمده‌اند؛ تغییرات کعبه و اشیای مربوط به آن و توسعه‌های مسجدالحرام (برای نمونه: همان و نیز ص۱۷۳-۱۷۷ و ۲۰۴-۲۱۴)؛ گزارش‌هایی از کاروان‌های حج کشورهای اسلامی و مسیر حرکت آن‌ها؛ رخدادهای سیاسی و نظامی مربوط به حج و مکه و هر‌گونه رویداد در سرزمین‌های دیگر که به گونه‌ای با حج مسلمانان مرتبط بوده‌اند؛ رویدادهای ناگوار طبیعی و غیرطبیعی، فعالیت‌های عمرانی و آبادانی مکیان؛ تولد و وفات سرشناسان مکه؛ و گزارش حج سرشناسان کشورهای اسلامی که در جای جای کتاب به چشم می‌خورد.
منابع کتاب
ابن فهد علاقه زیادی به مرتب‌سازی و تنظیم موضوعات منابع شرح حال‌نگاری و حدیثی موجود به ترتیب الفبایی و تبویب، تخریج و مستندسازی آن‌ها داشت. خود وی می‌گوید در این کتاب قصد داشته اطلاعات ابوعبدالله فاسی (م.۸۳۲ق.) در کتاب شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام و تلخیص‌های شش‌گانه آن را به ترتیب زمان وقوع رخدادها و سال به سال بیاورد و نیز اطلاعاتی را که در کتاب فاسی ذکر نشده و نیز اخبار مربوط به زمان خویش را ذیل کتاب فاسی بازنگارد. (ج۱، ص۵-۶) از همین روست که که برخی برخی از کتاب او با تعابیری همانند ذیل علی تاریخ مکة الفاسی یاد کرده‌اند که نشان می‌دهد این کتاب تکملة شفاء الغرام* ابوعبدالله فاسی (م.۸۳۲ق.) است.
روش سال‌شمار ابن فهد سرمشق برخی از نویسندگان پس از او شد؛ همانند فرزندش عبدالعزیز (م.۹۲۰ق.) که در کتاب بلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری بأخبار ام القُری رویدادهای سال ۸۸۵ تا ۹۲۲ق. را ثبت کرد و به روش پدر تفصیل بیشتر داد و مطالب را به ترتیب ماهانه آورد. نیز نوه ابن فهد، جارالله محمد بن عبدالعزیز (م.۹۵۴ق.) در کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکملة اتحاف الوری همین شیوه را پی گرفت.
ابن فهد غالباً اسناد گزارش‌ها را نیاورده و تنها در مواردی اندک به منابع برخی مطالب کتاب اشاره کرده است. (برای نمونه: ج۲، ص۳۹، ۸۶، ۱۹۳، ۴۱۱) مباحث اتحاف الوری بر اخبار مکه، کعبه و حج استوار است و ابن فهد کوشیده در بررسی و ثبت وقایع از این حوزه بیرون نرود. با این حال، بخشی از کتاب (جلد یکم و قسمتی از جلد دوم) به تاریخ اسلام و سیره نبوی اختصاص یافته است. گزارش‌های کتاب، از سال ازدواج پدر پیامبر گرامی۹ تا ۸۸۵ق. را در بر دارد. نجم الدین مقدمه‌ای کوتاه بر کتاب نگاشته و از فواید علم تاریخ و انگیزه خویش در تألیف این اثر سخن گفته است. شیوه او چنین است که پس از یادکرد سال، به موضوعات و شرح وقایع آن سال می‌پردازد.
اهمیت
ابن فهد، به ظاهر، تنها مورخی است که به رویدادهای سال‌های ۸۳۰-۸۸۵ق. پرداخته است. جز او محمد بن احمد صاغانی قرشی (م.۸۵۴ق.) در نوشته‌هایش درباره تاریخ مکه و مسجدالحرام از این دوره زمانی سخن گفته که در مقایسه با اتحاف الوری به لحاظ گستره زمان و مطلب، کم‌برگ است. (ص۱۸، «مقدمه»)
دقت و جامعیت نسبی اتحاف الوری در گزارش سالیانه رخدادهای مکه موجب شده تا این کتاب همواره از منابع مهم پژوهشگران به شمار آید. محمد بن عبد الرحمن سخاوی بدین کتاب بسیار استناد کرده و در الضوء اللامع مطالبی پرشمار از آن آورده است. بر پایه گزارش سخاوی (م.۹۰۲ق.)، استاد او ابن حجر (م.۸۵۲ق.) و نیز مقریزی (م.۸۴۵ق.) گزارش‌هایی از این کتاب داشته‌اند. بسیاری از گزارش‌های کتاب الإعلام بأعلام البلدالحرام* نوشته قطب الدین نهروالی (م.۹۹۰ق.) نیز برگرفته از اتحاف الوری است.
چاپ‌ها
فهیم شلتوت، محقق عربستانی، جلد یکم کتاب را با سه نسخه خطی و جلد دوم و سوم را با دو نسخه تصحیح کرده و در آغاز هر جلد مقدمه‌ای کوتاه نوشته است. این سه جلد را «مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی» به سال ۱۴۰۴ق. چاپ کرده است. عبدالکریم باز، بخش دیگر کتاب را در یک جلد تصحیح نموده و به سال ۱۴۰۸ق. در همان مرکز به چاپ سپرده است. او مقدمه‌ای کوتاه در اهمیت این کتاب نگاشته و به نسخه‌هایی که از آن‌ها برای تصحیح سود برده، اشاره نکرده؛ ولی به ظاهر از همان نسخه‌های فهیم شلتوت بهره جسته است. هر دو مصحح، منابع گزارش‌های کتاب را تحقیق کرده و آن‌ها را در پانوشت، همراه برخی توضیحات دیگر آورده‌اند. افزون بر نسخه‌های خطی یاد شده، از دیگر منابع تاریخی همانند اخبار مکه ازرقی (ج۱، ص۵۱۲، «پانوشت ۱-۲»)، طبقات ابن سعد (ج۱، ص۴۵۰، «پانوشت۳»)، الکامل ابن اثیر (ج۳، ص۲۷-۲۸)، شفاء الغرام فاسی (ج۳، ص۳۲)، الضوء اللامع (ج۴، ص۳۶۰، «پانوشت۱-۲»)، العقد الثمین سخاوی (ج۳، ص۲۷-۲۸، ۳۳)، معجم الشیوخ تألیف خود وی (ج۴، ص۳۶۰، «پانوشت ۱-۲») و درر الفرائد عبدالقادر انصاری جزیری (م.۹۷۶ق.) (ج۳، ص۳۲) سود جسته‌اند و گاه نیز کلمه‌ای را از خود بر متن افروده و در پانوشت دلیل آورده‌اند: «سیاق سخن چنین کلمه‌ای را طلب می‌کند». (ج۳، ص۲۷، «پانوشت ۱»؛ ص۴۳، «پانوشت۴») این چهار جلد دارای ۲۷۸۸ صفحه است. جلد پنجم ویژه فهرست‌های کتاب است که با کوشش محمد اسماعیل سید احمد، صادق بیلی و محمد ابوشادی فراهم آمده و در سال ۱۴۱۰ چاپ شده است.
پانویس
منابع
- اتحاف الوری باخبار ام القری: عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق.)، به کوشش شلتوت و عبدالکریم، مکه، مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی، ۱۴۰۴ق
- الإعلام بأعلام بیت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالی (م.۹۹۰ق.)، به کوشش علی محمد، قاهره، المکتبة الثقافیة الدینیه، ۲۰۰۴م
- الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)، به کوشش فرانز روز، بیروت،دار الکتب العلمیه
- ایضاح المکنون: اسماعیل باشا بغدادی (م.۱۳۳۹ق.)، به کوشش رفعت بیگله، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع: محمد بن علی شوکانی (م.۱۲۵۰ق.)، به کوشش خلیل منصور، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۹۹۸م
- بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری باخبار ام القری: عبدالعزیز بن النجم بن فهد (م.۹۲۲ق.)، به کوشش صلاح الدین بن خلیل ابراهیم و دیگران، قاهره،دار القاهره، ۲۰۰۵م
- التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م
- تهذیب الکمال: المزی (م.۷۴۲ق.)، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۹۸۵م
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی: موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۸ق
- الدر الکمین بذیل العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالملک بن دهیش، بیروت،دار خضاعه، ۲۰۰۰م
- الضوء اللامع: شمس الدین السخاوی (م.۹۲۰ق.)، قاهره،دار الکتاب الاسلامی
- غایة المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزیز بن فهد المکی (م.۹۲۰ق.)، به کوشش فهیم شلتوت، جده،دار المدنی، ۱۹۸۶م
- کشف الظنون: حاجی خلیفه (م.۱۰۶۷ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی
- نظم العقیان فی اعیان الاعیان: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش فیلیپ حتی، نیویورک، ۱۹۲۷م.