قلعه‌های بنی‌نضیر
بنی نضیر (بنو نضیر) از قبایل یهودی بودند که پیش از اسلام در یثرب زندگی می‌کردند. آنان در منطقه عالیه (العوالی) یثرب زندگی می‌کردند. برخی آنان را دارای ریشه‌ای عربی و برخی دیگر آنان را از بنی اسرائیل می‌دانند. بنی نضیر در سال چهارم پس از هجرت در پی غزوه بنی‌نضیر از این شهر اخراج شدند.
نسب بنی نضیر
بنو‌نضیر، از قبایل یهود ساکن مدینه تا نخستین سال‌های هجرت پیامبر به مدینه بودند. آنان پیش از ظهور اسلام در یثرب ساکن شدند (یعقوبی، 1422ق، ج۲، ص۴۹). اما روایات تاریخی دربارة منشأ آنان، متفاوت است:
برخی آنها را از قبیلة جذام و از اعراب می‌دانند که یهودی شدند و در کوه نضیر اقامت گزیدند و پس از آن به نام این کوه خوانده شدند (یعقوبی، 1422ق، ج۱، ص۴۰۸ ؛ مسعودی، 1365ش، ص۲۲۵ ؛ بکری، 1992م، ج۱، ص۱۶۴).
اما عده‌ای دیگر، آنان را از نسل هارون بن عمران می‌دانند (کاتب واقدی، ج۸ ، ص۱۲۴؛ مسعودی، 1365ش، ص۲۲۵ ؛ مقریزی، 1420ق، ج۱، ص۲۵۰) که پس از وفات حضرت موسی و پیش از مهاجرت قبایل عرب اوس و خزرج به مدینه که به سبب سیل عَرِم صورت گرفت، در مدینه ساکن شده بودند ( ابن خلدون، ج۱، ص۳۳۳ ؛ ابوالفرج اصفهانی، ۱۳۹۳ق، ج22، ص343). بر پایه گزارش‌هایی از این دست، به دنبال جنگ رومیان با یهود (سال هفتاد میلادی) بنی‌نضیر نیز مانند دیگر قبایل یهود به حجاز گریختند.
زمان ورود به مدینه
با توجه به اختلافی که درباره نسب بنو‌نضیر وجود دارد، چنان‌که بیان شد، زمان ورود آنان به مدینه هم مورد اختلاف است. برخی مهاجرت بنی‌نضیر را به مدینه، قبل از سیل عرم نقل کرده‌اند. اما درباره زمان وقوع سیل عرم چند قول وجود دارد: بعضى از مورخان مسلمان؛ مانند اصفهانى، تاریخ انهدام سد را چهارصد سال قبل از اسلام، و برخى مانند یاقوت، زمان وقوع آن را حدود قرن ششم میلادى، کمى قبل از ظهور اسلام دانسته‌اند و از نظر برخى؛ مانند ابن خلدون، این حادثه در قرن پنجم میلادى واقع شده است (بی‌آزار شیرازی، ۱۳۸۰ش، صص۳۳3 ـ ۳۳2).
محل سکونت و بناهای بنی‌نضیر در مدینه
بنو‌نضیر در منطقه عالیه ساکن شدند که روستای زیبا و مشهوری است و امروزه آن را «العوالی» می‌نامند. این منطقه در جنوب مدینه و نزدیک قبا واقع شده بود و منازلشان تا جنوب شرق امتداد داشت. بنو‌نضیر کنار وادی مذینب بودند و در این منطقه به حفر چاه‌های بزرگ و کاشت درختان پرداختند (خیاری، ۱۴۱۹ق، ص۲۷ ؛ ابوالفرج اصفهانی، ج۲۲، ص۳۴۴ ؛ کعکی، 1419ق، ج۳، ص۹۸).
قلعه‌های بنی نضیر
قلعه‌سازی از ویژگی‌های معماری یثرب پیش از اسلام بود که به این قلعه‌ها «اُطُم» می‌گفتند. گونه‌ای دیگر از قلعه‌های یثرب «حصِنْ» نام داشت که در شکل ساخت، با اُطُم اندکی متفاوت بود. (بنایی کاشی، 1392ش، ج۱، ص۴۱۲).
بنو‌نضیر نیز مانند سایر یهودیان دارای آطام و حصون متعددی بودند که به آنها اشاره می‌شود:
اطُم کعب بن اشرف
قصر کعب بن اشرف از ثروتمندان یهودى است که به دلیل تحریکاتش بر ضد اسلام، به دستور پیامبر خدا پس از واقعه احد و بیرون راندن بنى‌نضیر از مدینه، کشته شد. این قصر قلعه‌گونه، در نزدیکى سد بطحان، در شارع السدّ، در منطقة قبا قرار دارد و آثار آن همچنان باقی است. (کعکی، 1419ق، ج۳، ص۱۳۱؛ جعفریان،1386ش، ص۲۷۹).
از دیگر آطام و حصن‌های بنی‌نضیر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اطم عاصم در نزدیک چاه قبا (سمهودی، 2006م، ج۱، ص۱۳۰؛ خیاری،1419ق، ص۴۰ ؛ کعکی، 1419ق، ج۲، ص۵۱).
- حصن فاضجه که یکی از دژهای عمومی بنو‌نضیر (اسکندری، ۱۴۲۵، ج۲، ص۳۱۸؛ ابن عبدالحق بغدادی، 1412ق، ج۳، ص۱۰۱۵)
- حصن البویله در منازل قوم بنو‌نضیر و جنوب مدینه در بطحان و در امتداد منازل آنها تا شرق مدینه قرار داشت. (سمهودی، 2006م، ج۱، ص۱۳۱ ؛ کعکی، 1419ق، ج۲، ص۹۴).
- حصن عمربن جحاش که به یکی از بزرگان این قبیله، به همین نام تعلق داشته است (خیاری، 1419، ص۳۲).
- حصن براج یا برج که برای بنو‌القیمه از بنو‌نضیر بوده و در منازل آنها بنا شده است (خیاری، 1419ق، ص۳۵ ؛ علی، 1375ش، ص۳۹۰). این دژ در بطحان و نزدیک حصن کعب بن اشرف بنا شده است. (کعکی، 1419ق، ج۳، ص۹۷).
- حصن منور یکی از دژ‌هایی که در منازل بنی‌نضیر در جنوب مدینه و در منطقة نواعم و محدوده ام‌عشر و ام‌اربع بنا شده است، «دژ منور» نام دارد که نزدیک دژ کعب بن اشرف واقع است (سمهودی، 2006م، ج۴، ص۱۵۲؛ کعکی، 1419ق، ج۳، ص۹۷).
- اطم الطویله یکی از قصرهای بنی‌نضیر است که در منزلگاه آنان در بطحان و در جنوب مدینه قرار داشته است (خیاری، 1419ق، ص۳۵ ؛ کعکی، 1419ق، ج۳، ص۹۸).
- یکی دیگر از اطم‌های بنی‌نضیر، قصری بود که در دار طهمان و در عوالی و جنوب شرق مدینه قرار داشته است.(خیاری، 1419ق، ص۳۱ ؛ عباسی، ص۳۹ ؛ کعکی، 1419ق، ج۳، ص۹۸).
- اطم در مال ابی‌امامه که یکی از قصرهای مهم و اصلی بنی‌نضیر بود و در امتداد منازل آنها به طرف جنوب شرقی مدینه، در عالیه عوالی واقع شده بود (کعکی، 1419ق، ج۳، ص۹۹). برخی نیز معتقدند که این قصر در مال ابی‌امامه سهل بن حنیف در جنوب مدینه واقع بوده است.(عباسی، بی تا، ص۳۹ ؛ خیاری، 1419ق، ص۳۱).
بنی نضیر بعد از اسلام
جنگ بنی نضیر
در سال چهارم هجرت قعله‌های بنی‌نضیر توسط مسلمان محاصره شد و آنان مجبور به خروج از مدینه شدند. این واقعه در پی آن روی داد که معلوم شد بنی نضیر در حال تحریک و همپیمانی با قریش برای جنگ با مسلمانان بودند.[۱] همچنین بنابر گزارشی آنان در پی کشتن پیامبر (ص) بودند. [۲]