گنبد ام‌سلمه

گنبد ام‌سلمه، مسجدی بوده که در بالای جبل‌الرحمه قرار داشته و پیشینه آن به قبل از قرن پنجم هجری قمری می‌رسد.

چنان که منابع گفته‌اند، موسس این بنا حسین بن سَلاّمه نَوبی، یکی از امرای دولت یمن در قرن چهار هجری بوده و در دوره‌های تاریخی بعد بازسازی و مرمت شده است. این بنا در سده‌های متأخر از بین رفته و تا سده چهاردهم هجری نشانی از آن باقی نمانده است.

پیشینه بنا

بنابر آنچه منابع تاریخی پیش از سده پنجم نقل کرده‌اند؛ در سرزمین عرفات گنبد و مسجدی بالای جبل‌الرحمه قرار داشته است. ناصرخسرو (م. 481ق.) احتمالاً نخستین کسی است که به وجود ساختمانی در بالای این کوه، در نیمه سده پنجم هجری، اشاره کرده است.

توصیف گنبد

ناصرخسرو در سفرنامه‌اش این بنا را چهارطاقی عظیم توصیف کرده که روزها و شب‌ها، بر گنبد آن چراغ‌ها و شمع‌های بسیاری می‌نهادند که از فاصله دو فرسنگی دیده می‌شد.

ابن جبیر دقیق‌ترین توصیف را از گنبد امّ‌سلمه به دست داده و درباره آن نوشته است که در وسط گنبد، مسجدی بوده که مردم در آن نماز می‌خواندند. در اطراف مسجد، زمین مسطح یا صحن وسیعی مُشرف به عرفات بوده که در سمت قبله آن دیواری و در این دیوار محراب‌هایی وجود داشته که مردم در آن نماز می‌خواندند.

موسس

بر اساس گزارش سفرنامه ناصرخسرو، این گنبد را پسرِ شاددل، امیر عَدَن بنا کرده بود و برای کسب اجازه این کار از امیر مکه، به او هزار دینار پرداخت کرده بود.

با توجه به اینکه پسر شاددل در منابع تاریخی شناخته شده نیست و تنها در سفرنامه ناصر خسرو از وی یاد شده است. این شخص می‌تواند بر حسین بن سَلاّمه نَوبی، از امرای دولت زیادی یمن (امارت: 402 ـ 373ق) منطبق باشد که خدمات عمرانی گسترده‌ای در یمن و حجاز داشته است و مورخان یمن نیز از جمله این خدمات، ساخت مسجدی را بالای کوه رحمت به دست وی، گزارش داده‌اند.

انتساب به ام‌سلمه

در منابع سده ششم، از این بنا به نام مسجد یا گنبد امّ‌سلمه ـ همسر پیامبر(ص) ـ بدون بیان وجه تسمیه آن، یاد شده است و نشان می‌دهد که این بنا دست‌کم در آن دوره، به ام‌سلمه منسوب بوده است. اما در برخی منابع دوره‌های بعدی، این بنا به اشتباه به نام «گنبد آدم» نامیده شده است. درحالی‌که می‌دانیم گنبد آدم در پایین کوه قرار داشته است.

تخریب و بازسازی

این گنبد در سال 798ق. فرو ریخت و در سال بعد، با هزینه ملک‌الظاهر سیف‌الدین برقوق (حک: 784 ـ 801)، از پادشاهان مملوک مصر، بازسازی شد.

در سال 874ق. نیز مرمت و بازسازی و نمای داخلی و خارجی آن سفیدکاری شد.

وضعیت فعلی

به نظر می‌رسد این گنبد یا مسجد در سده‌های متأخر از بین رفته و تا سده چهاردهم هجری نشانی از آن باقی نمانده است؛ چنان‌که عبدالله الغازی (م.1365ق.)، در جایی که به معرفی اماکن متبرک مرتبط با مناسک حج می‌پردازد، هیچ اشاره‌ای به وجود این بنا در بالای کوه رحمت نمی‌کند.

منابع

این مقاله برگرفته از فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 104. بخش «عرفات و بناهای آن در گذر تاریخ»، ص124، است.

• «الحسین بن سلامه النوبی ودوره فی تاریخ الیمن الاسلامی»، شمری، محمدکریم، مجله القادسیه للعلوم الانسانیه، ش13.
• تاریخ وصّاب المسمّی الاعتبار فی التواریخ والآثار، وصّابی، عبدالرحمان بن عمر، 1435ق/ 2014م.، تحقیق: عبدالله محمد الحبشی، صنعاء: مکتبه الارشاد، چاپ سوم.
• تاریخ الیمن، عماره الیمنی، عماره بن علی، 1436ق/ 2015م، بیروت: دار الکتب العلمیه.
• رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، بیروت: دار صادر.
• مجموع فتاوی شیخ الاسلام احمد بن تیمیه، ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، 1398ق، جمع و ترتیب، عبدالرحمن بن محمد العاصمی، بی‌جا، بی‌نا.
• شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، 1999م، تحقیق: ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد الذهبی، مکة: مکتبه النهضه الحدیثة، چاپ دوم.
• اِتحاف الوری باخبار اُمّ القری، ابن فهد، عمربن محمد، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، القاهرة، مکتبه الخانجی.