شبستان

شبستانِ کنار گنبدخانه مسجد امام، در اصفهان.

شبستان، بخشی از مسجدها را می‌گفتند که سقف‌دار و از هر چهار سو بسته بود و در آن نماز خوانده و دسترسی به آن، با چند در صورت می‌گرفت. امروزه معنای آن گسترده‌تر شده، به بخش سقف‌دار مسجد و به بخش‌های وسیع در زیارتگاه‌ها، که برای برگزاری مراسم‌های بزرگ و پرجمعیت ساخته می‌شود، شبستان می‌گویند. واژه شبستان در طول زمان، دارای معناهای گوناگون از سرای زنان و حرمسرا گرفته تا بخش نمازخانه‌ای مسجد بوده است. شبستان‌ها از نظر معماری چند گونه‌اند؛ مانند شبستان ستون‌دار و شبستان ایوان‌دار. در حرم‌های امامان(ع) و برخی امامزادگان، شبستان‌های متعددی وجود دارد.

واژه‌شناسی و چیستی

شبستان امام خمینی، در حرم حضرت معصومه(س).

برای واژه شبستان، در واژه‌نامه‌های قدیمی، معناهای گوناگون و گاه بدون شباهت اشاره شده که البته در همه آن‌ها، ارتباطی با شب وجود دارد؛ این معانی عبارت است از: خوابگاه؛ شب‌خانه؛ بخشی از خانه که جای توقف در شب است و به آن اندرونی و زنانه گویند؛ حرمسرا. برای شبستان در مسجد، دو معنا نقل شده است؛ معنای نخست عبارت است از جایی در مساجد که درویشان و غیر آن‌ها در آن قسمت عبادت کنند و شب‌ها نیز در آن بخوابند. معنای دوم عبارت است از آن بخش از ساختمان مسجد که از هیچ طرف باز نیست و ورود و خروج به آن از درها است، چون در شب‌های سرد، نماز جماعت در آن‌جا خوانده می‌شود. عمید، معنای شبستان را گسترده‌تر دانسته و بخش سقف‌دار مسجدهای بزرگ را شبستان دانسته است.

برخی، شبستان را در معماری مسجدهای تاریخی ایران، فضای مسطح و سقف‌دار و از هر چهار سو بسته مسجدها دانسته‌اند، که در آن نماز خوانده می‌شود و دسترسی نمازگزاران به آن با استفاده از یک یا چند در صورت می‌گیرد. استفاده از واژه شبستان برای دلالت بر چنین فضاهایی در مسجدها، پیشینه زیادی نداشته و از حدود سده دوازدهم قمری، در متون تاریخی، به کار برده شده است. به باور برخی، واژه شبستان در گذر زمان، معانی گوناگونی به خود گرفته است؛ مانند سرای زنان، حرمسرا، گرمخانه، جای دلگیر، خوابگاه، خانه، جای تاریک، غار، نمازخانهٔ مسجدها و خلوتخانه.

امروزه، به بخش سقف‌دار مسجد و به بخش‌های وسیع در زیارتگاه‌ها، که برای برگزاری مراسم‌های بزرگ و پرجمعیت ساخته می‌شود، شبستان گفته می‌شود.

ویژگی‌ها

شبستان‌ها در معماری مسجدها، گونه‌های مختلف دارد؛ مانند «شبستان ستون‌دار» که سبک عربی نامیده شده و الگوی آن مسجدالنبی است؛ «شبستان ایوان‌دار» که خود شامل تک‌ایوانه، دو ایوانه و چهار ایوانه است و «شبستان ایوان‌دار و گنبدخانه پشت ایوان». برخی، معماری شبستان مسجدهای تاریخی ایران را دارای مفهوم دانسته و شبستان را تجلیگاه وحدت مسلمانان دانسته‌اند. به باور برخی نیز، فضای ساکن و خیال‌انگیز شبستان با آغاز نماز به صورت حرکتی جمعی، از ذکر خفی به جلی تبدیل شده و ستون‌های مکرر درون آن نیز، نماد نمازگزارانی هستند که پشت سر هم ایستاده‌اند.

در زیارتگاه‌ها

شبستان حضرت زهرا(س)، در حرم حضرت معصومه(س).

در زیارتگاه‌ها، برای گردآمدن هرچه بیشتر زائران یا نمازگزاران و برای برگزاری مراسم‌های بزرگ، شبستان ساخته می‌شود. در حرم‌های امامان(ع) و برخی امامزادگان، شبستان‌هایی وجود دارد.

مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا(ع)، دارای هفت شبستان وسیع است. این هفت شبستان را به نام‌های گرم، سبزواری، تبریزی، نهاوندی، میلانی، نجف‌آبادی و علوی خوانده‌اند. این مسجد با تلاش گوهرشاد آغا، دختر امیر غیاث‌الدین ترخان و توسط معمار معروف دوره تیموریان، قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی، در سال ۸۲۱ق. (۷۹۷ش) با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق ساخته شد.

حرم حضرت معصومه(س)، دارای چندین شبستان بوده و در اسفند سال ۱۳۹۷ش. شبستان جدیدی به نام حضرت زهرا(س) ساخته و بازگشایی شد. این شبستان، در زیرزمین صحن امام هادی(ع) (صحن عتیق) قرار گرفته و دارای ۳ در ورودی و یک پنجره فولاد رو به مضجع حضرت معصومه(س) است.

منابع

• اسلام و معماری مسجد، ناهید کهنمویی، فرشته پاشایی کمالی، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری مسجد- افق آینده، جلداول، تهران، ۱۳۸۰ش.
• بررسی تطبیقی جهت‌گیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر، حمیدرضا صارمی، سحر خدابخشی، متین خلاق دوست، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره بیست و چهارم، تابستان ۱۳۹۵ش.
• تحلیل متون تاریخی به قصد بازشناسی مدلول‌های معماری واژه شبستان و اطوار حضور آن در زبان و ادبیات فارسی، محمدمهدی طاهری، چهارمین همایش ملی متن پژوهی ادبی نگاهی تازه به متون تاریخی، هسته مطالعات ادبی و کتابخانه ملی جمهوری اسامی ایران، تهران، ۱۳۹۶ش.
• حرم رضوی به روایت تاریخ، بزرگ عالم‌زاده، در مجموعه هشت جلدی زائر رضوی، آستان قدس رضوی-به‌نشر، ۱۳۹۴ش.
• رمزپردازی در مسجد، اکرم ارجح، مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی معماری مسجد- افق آینده، جلد اول، تهران، ۱۳۸۰ش.
• فرهنگنامه زیارت، جواد محدثی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره سیزدهم، زمستان ۱۳۹۱ش، ص۲۶.
• گونه‌شناسی شبستان‌محور مسجدهای تاریخی ایران و بازنمایی آن با بهره‌وری از سامانهٔ اطلاعات جغرافیایی، محمد مهدی طاهری، حامد مظاهریان، سعید خاقانی، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره ۲۳، پاییز ۱۳۹۷، ص۱۹.
• مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال، محمدرضا قصابیان، مشکوة، شماره ۸۶، بهار ۱۳۸۲، ص۹۷.