آیه ۱۸۹ سوره بقره

متن و ترجمه

﴿

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

در باره [حكمت] هلال‌ها[ى ماه] از تو مى‌‏پرسند، بگو آنها [شاخص] گاه‏‌شمارى براى مردم و [موسم] حج‌‏اند، و نيكى آن نيست كه از پشت‏ خانه‌ها درآييد، بلكه نيكى آن است كه كسى تقوا پيشه كند و به خانه‌‏ها از در [ورودى] آنها درآييد و از خدا بترسيد، باشد كه رستگار گرديد.

﴾

شرح واژگان

واژه «اهله» جمع هلال و به معناى شكل ماه در شب‌هاى اول تا سوم هر ماه قمرى است. البته واژه هلال در اصل به معناى بلند كردن صدا است، كه از «اهلال در حج» گرفته شده است؛ چراكه به هنگام تلبيه با صداى بلند لبيك مى‌گفتند.

«مواقیت» جمع میقات، به محل احرام گفته می‌شود. ریشه این واژه «وقت» به معناى مقدارى از زمان است که بعداً توسعه يافته و در مكان نيز تشبيهاً به زمان به‌كار رفته است.

شأن نزول

در شأن نزول آيه ۱۸۹ سوره بقره، گفته شده معاذ بن جبل، یکی از صحابی، به پیامبر اسلام(ص) از سؤال یهودیان از مسلمانان درباره هلال‌ها پرسید، كه اين آيه نازل شد. برخى از مفسران، سؤال را به تفصیل اینگونه بیان کرده‌اند كه چرا و چگونه ماه ابتدا به صورت نخى باريك ظاهر شده و به تدریج گسترش يافته تا به صورت دايره در آمده و دوباره باريك شده و به صورت اول در مى‌آيد، و چرا مانند خورشيد نيست كه يكسان باشد.

برای بخش ﴿وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهٰا ﴾ شأن نزول مستقلی بیان شده است. در زمان جاهليت، عده‌اى، زمانی که مُحرم بودند، پشت ديوار خانه خود را سوراخ کرده و از آن رفت و آمد مى‌كردند. این بخش از آیه در نهی این عمل نازل شده است.

محتوا

آيه ۱۸۹ سوره بقره، از نظر محتوا، از دو بخش جداگانه تشکیل شده، که البته به نظر برخی این دو بخش با یکدیگر مرتبط هستند.

فلسفه هلال

در بخش نخست آيه، سؤالی كه از سوى عده‌اى پرسیده شده است، ذکر شده و سپس پاسخ آن گفته شده است.

در آیه تنها، موضوع سؤال که هلال‌ها هستند ذکر شده و به محتوای سؤال اشاره‌ای نشده است. از این رو، درباره محتوای پرسش در آيه، میان مفسران اختلاف نظر به وجود آمده است. برخی از نظرها چنین است: سؤال از حقيقت تكوينى ماه؛ اشكال مختلف ماه چون: هلال، قمر و بدر؛ ماهيت هلال و چگونگى ظهور آن بعد از محاق؛ دوازده بودن عدد ماه؛ فايده تغييرات؛ احكام شرعى مربوطه. برخی، مجموع این سؤال‌ها را به دو پرسش کلیِ «علت ظهور هلال‌ها» و «حکمت و احکام آن» برگردانده‌اند.

به گفته سیدمحمود آلوسی، مفسر اهل سنت، اگر سؤال پرسشگران از فايده تغيير هلال، حكمت شكل‌هاى متعدد و احكام شرعى آن باشد، پاسخ آيه متناسب با پرسش است؛ ولی اگر سؤال از علت تکوینی تغییر هلال‌ها باشد پاسخ متناسب با پرسش نیست؛ و چون خدای حکیم، سخن بدون حکمت نمی‌گوید معلوم می‌شود پرسش از فایده تغییر هلال، حکمت و احکام آن است.

فایده هلال برای مردم

در عبارت ﴿هيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجّ ﴾، در پاسخ به پرسش، به دو فايده شكل‌گيرى هلال اشاره شده است. فایده نخست برای مردم است و به این معنا دانسته شده که انسان در زندگی خود از ظهور شکل‌های هلال برای زمان‌بندی بهره برده و به مسائل اقتصادی و معنوی خود رسیدگی می‌کند.

فایده هلال برای عبادت حج

در عبارت ﴿هيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجّ ﴾، به فایده دوم هلال نیز اشاره شده، که به‌جا آوردن حج است.

در این عبارت، از میان عباداتی که زمان خاصی دارند مانند نماز، روزه، خمس و زکات، تنها حج یاد شده است. برخی از مفسران، ذکر حج را ذکر خاص بعد از عام دانسته و اختصاص دادن آن به حج را به این دلیل دانسته‌اند که حج نیاز بیشتری به تشخیص زمان دارد.

نهی از ورود مُحرم به خانه از پشت آن

با توجه به شأن نزول بخش ﴿وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهٰا ﴾، محتوای این بخش، مستقل از محتوای پیشین است و به نهیِ عادتی جاهلی پرداخته که مردم وقتی مُحرم می‌شدند از پشت خانه سوراخی ایجاد کرده و از آن به خانه رفت و آمد می‌کردند. خداوند پس از نهی از این عمل، نیکی را این دانسته که از انسان درهای خانه به آن وارد شود.

البته به نظر شیخ طوسی، فقیه و مفسر شیعه، این بخش از آیه يك ضرب المثل بوده و کامل کننده بخش نخست آيه است.

علامه طباطبایی، مفسر شیعه، صیغه امر در عبارت ﴿وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوٰابِهٰا ﴾ را امر ارشادی دانسته است؛ بنابراین، در صورتی که انسان خلاف آن عمل کند، دچار عذاب الهى نمی‌شود؛ زيرا بناى عقلا بر اين است كه وقتى براى خانه درى ساختند از آن وارد و خارج مى‌شوند. بنابراین، این فراز از آیه مى‌خواهد آنان را نسبت به يك عادت زشت آگاه، و نسبت به رسيدن به يك سنت درست ارشاد نمايد؛ و بيشتر از این را در نظر ندارد.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.

معجم مقاييس اللغة، احمد بن فارس، تحقيق عبد السلام محمد هارون، قم، مكتب الإعلام الاسلامى، ١۴٠۴ق.

من وحى القرآن، سيد محمدحسين فضل‌الله، دارالملاك للطباعة و النشر، ١۴١٩ق.