مزار اسماعیل بن جعفر(ع)
مکان
اسماعیل بن جعفر در مدینه و در قبرستان بقیع دفن شده است.[۱] برخی منابع محل دفن او را در جهت غرب آرامگاه عباس عموی پیامبر(ص) و میان آن و خانه امام سجاد(ع) دانسته‌اند.[۲]
پیشینه
در دوره خلافت فاطمیان (۲۹۷–۵۶۷ق) که اسماعیلی مذهب بودند، آرامگاهی بر قبر اسماعیل ساخته شد.[۳] این بنای بزرگ و سفید و دارای گنبد[۴] به فرمان یکی از خلفای فاطمی ساخته شد که نام او دانسته نیست. به گفته برخی مدینه‌شناسان، پس از ساختن حصار شهر مدینه، در حدود نیمه اول سده ششم ق.[۵] این آرامگاه در رکن شرقی حصار و در جهت قبله یعنی جنوب قرار داشت و زائران از دری که از درون شهر برای آن فراهم شده بود، به این آرامگاه رفت و آمد داشتند.[۶] کنار این آرامگاه و در جهت شرقی آن، مسجدی کوچک منسوب به امام سجاد(ع) وجود داشته است.[۷] این مسجد به سال ۲۸۴ق. ساخته شده بود و میان آرامگاه و باغ وقفی آن قرار داشت وتا هنگام گزارش سَمهودی (م. ۹۱۱ق) باقی بوده است.[۸]
همچنین سَمهودی از دو سنگ نبشته در آرامگاه اسماعیل خبر می‌دهد. اولی بر سر در میانی آرامگاه نصب شده بود و بر بازسازی این آرامگاه به سال ۵۴۶ق. به دست حسین بن ابوالهِیجاء، از دولتمردان خلافت فاطمی، دلالت داشت. دومی که درون مرقد و میان دو در میانی و انتهایی نصب شده بود، به باغی در جانب غربی آرامگاه اشاره می‌کرد که همو برای این بنا وقف کرده بود.[۹]
از جمله گزارش‌ها درباره این آرامگاه، گزارش عیاشی (م. ۳۲۰ق) است. او خود دیده است که زائرانی فراوان، به ویژه از عراق، به زیارت اسماعیل آمده و او را با عباراتی همچون «السلام علیک یا سیدنا اسماعیل» و «نشهد انک علی دین أخیک موسی الکاظم رضی الله عنه و نشهد أنک غیر مخالف له» زیارت می‌کرده‌اند.[۱۰] این عبارات نشان‌گر تشیع امامی زائران وی و توجه آنان به این مرقد، همانند دیگر مرقدهای خاندان معصومان(ع) است.
از دیگر آثاری که عیاشی از آن گزارش می‌دهد، چاهی منسوب به امام سجاد(ع) است که گفته می‌شود امام باقر(ع)، در دوران کودکی درون آن افتاده[۱۱] و یکی از فرقه‌های شیعه به نام ناووسیه که به مهدویت امام صادق(ع) معتقد بوده‌اند،[۱۲] ورود امام صادق(ع) به این چاه را سرآغاز غیبت ایشان دانسته‌اند.[۱۳] این چاه که زائران به آن تبرک می‌جسته و از آب آن برای شفا یافتن بهره می‌برده‌اند،[۱۴] میان در اول و میانی این آرامگاه قرار داشته است.[۱۵]
فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق) نیز در وصف آرامگاه اسماعیل، از قبری میان در اول و در اصلی آرامگاه و منسوب به امام سجاد(ع) گزارش کرده است.[۱۶] با توجه به اشاره نداشتن دیگر مدینه‌شناسان به این قبر، نمی‌توان به گزارش وی چندان توجه کرد.
ویرانی به دست وهابیان
با قدرت‌گیری وهابیان در شبه جزیره و مدینه، آرامگاه اسماعیل همچون دیگر مرقدها و بارگاه‌ها ویران شد. از گزارش‌های برخی ایرانیان در دهه‌های پایانی سده چهاردهم ق. یعنی پیش از ۱۳۹۴ق. به دست می‌آید که آرامگاه برخی از نام‌آوران همچون فاطمه بنت اسد، سعد بن معاذ و اسماعیل بن جعفر، به‌گونه کامل ویران نشده و با دیوارهایی محدود گشته بود. در این میان، مرقد اسماعیل با دیوارهایی بدون در و پنجره و به ابعاد سه در سه متر و ارتفاع دو و نیم متر احاطه شده و در بیرون از گورستان به فاصله ۱۵ متری دیوار بقیع، در جهت غرب و روبه‌روی قبرهای ائمه: قرار داشت. نیمی از محوطه در خیابان و نیمی از آن در پیاده‌رو بود و زائران در پیاده‌رو به زیارت می‌پرداختند.[۱۷] به سال ۱۳۹۴ق. هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، محوطه پیرامون قبر اسماعیل تخریب و چنین شایع شد که جنازه او پس از سده‌ها به صورت سالم آشکار شده است.[۱۸] بر پایه برخی دیده‌ها و گفته‌های محلی،[۱۹] با پیش‌بینی‌های صورت گرفته و با هماهنگی برخی از بزرگان اسماعیلیه،[۲۰] جسد اسماعیل به درون گورستان بقیع منتقل و نشانه گذاری شد. محل دفن او به دلیل وصف‌های متفاوت و از میان رفتن نشانه‌ها، دقیقاً مشخص نیست. محل آن را درحوالی قبر اُم البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه در انتهای بقیع دانسته‌اند.[۲۱]
مطالعه بیشتر
- خامه یار، احمد، محمد بن اسماعیل، قم، نشر مشعر، ۱۳۹۳ش: این کتاب فرقه اسماعیلیه و فرزندان اسماعیل را معرفی می‌کند.
پانویس
- ↑ سر السلسلة العلویه، ص۳۴؛ المجدی، ص۱۰۰.
- ↑ المدینة المنوره، ص۸۸؛ النصرة بتلخیص معالم دار الهجره، ص۱۲۹.
- ↑ التعریف بما آنست الهجره، ص۱۲۱.
- ↑ التعریف بما آنست الهجره، ص۱۲۱؛ المغانم المطالبه، ج۲، ص۵۱۳.
- ↑ تاریخ اربل، ج۲، ص۵۹.
- ↑ التعریف بما آنست الهجره، ص۱۲۱؛ المغانم المطالبه، ج۲، ص۵۱۳.
- ↑ عمدة الاخبار، ص۱۵۸.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ المدینة المنوره، ص۹۵.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۶.
- ↑ المدینة المنوره، ص۹۵.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ التعریف بما آنست الهجره، ص۱۲۱.
- ↑ المغانم المطالبه، ج۲، ص۵۱۳.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۸۹–۲۹۰.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۰.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۰؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۳۴۸.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۳۴۸.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۱.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اسماعیل بن جعفر.