بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)

بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)، تنها بازسازی مسجدالنبی در عصر امویان بود که به فرمان خلیفه اموی ولید بن عبدالملک و توسط عمر بن عبدالعزیز که حاکم مدینه بود اجرا شد.

مسجد در سال ۸۸ هجرت تخریب و کار بازسازی آن در سال ۹۱ به پایان رسید. خانه‌های اطراف مسجد به مساحت مسجد اضافه شد. در این بازسازی خانه همسران پیامبر نیز تخریب و به محوطه مسجد افزوده شد. مساحت مسجد به حدود ۱۰۰ متر در ۱۰۰ متر رسید. در این بازسازی همچنین ۴ گلدسته برای مسجد ساخته شد.

ویژگی بارز این بازسازی، استفاده از تزیینات در ساخت دیوارها و سقف مسجد است. ساخت کنگره بر دیوارها، ستون‌های طلاکاری شده، استفاده از نقوش شاخ و برگ درختان در تزیینات، مأذنه و محراب مجوف از ویژگی های معماری مسجد در این بازسازی بود.

بازسازی و توسعه

به باور مورخین، مسجدالنبی از زمان عثمان (۲۹-۳۰ق) تا خلافت ولیدبن عبدالملک (۸۶-۹۶ق) بدون تغییر باقی ماند. اما با شروع حکمرانی ولید، به علت نیاز مسجد النبی به فضای بیشتر برای جمعیت زیاد نمازگزاران، والی خلیفه در مدینه، عمربن عبدالعزیز، مأمور توسعه مسجد شد. پژوهشگران معتقدند که کار بازسازی از ماه صفر 88ق آغاز شد و تا سال 91ق به طول انجامید.

درخواست کمک از امپراطوری روم

ولید بن عبدالملک برای ساخت مسجد، از امپراطور روم تقاضای کارگر و مصالح نمود که امپراطور روم نیز پذیرفت و گفته شده کمک‌ها را به همراه چهل هزار مثقال طلا هم برای بازسازی مسجد ارسال نمود. برخی منابع تعداد کارگران فرستاده شده را 20 تن و برخی دیگر 40 نفر از روم و نیز 40 نفر از قبط ذکر کرده‌اند.

تعیین قبله

به هنگام تخریب و بازسازی دیوار قبله، عمربن عبدالعزیز، شیوخ مدینه از قبیل مهاجر، انصار و موالی (غیر عرب) را فراخواند تا بر قرار گرفتن صحیح دیوار جدید نظارت داشته باشند. برخی منابع درباره اهمیت دیوار قبله و دقت تعیین آن چنین نقل‌ کرده‌اند که سنگی از دیوار قبله برداشته نمی‌شد؛ مگر اینکه سنگی بر جای آن قرار می‌گرفت.

افزودن خانه‌های اطراف مسجد

به دستور ولید بن عبدالملک، خانه‌های اطراف مسجد خریداری و به محدوده مسجد افزوده شد. برخی از خانه‌ها نیز همچون خانه حسن بن حسن(ع) که در واقع خانه حضرت فاطمه(س) به شمار می آمد، به زور گرفته شد.

در این زمان حجره همسران پیامبر(ص) نیز مانند دیگر خانه‌ها تخریب و به مسجد اضافه شد که ناراحتی مردم را به‌خاطر محبت به پیامبر به همراه داشت؛ گرچه تخریب بعضی از آن‌ها مانند خانه حَفْصِه دختر عُمَر بن خَطّاب با مقاومت عبدالله بن عبدالله بن عمر روبرو شد.

ویژگی‌های توسعه در این دوره

مساحت: گفته شده که در این بازسازی مساحت مسجد به ابعاد 200 در 200 ذراع (۱۰۰ در ۱۰۰ متر مربع) گسترش یافت. اما سمهودی عرض مسجد در جهت قبله را 167/50 ذراع و طول مسجد (دیوار غربی که شبه عمود بر دیوار جنوبی است) را 200 ذراع دانسته است.

جایگزین

رواق ها: در سمت قبله ۱۸ رواق در جهت عمود بر دیوار جنوبی قرار داده شد. همچنین در این سمت پنج رواق، در سمت شرقی، سه رواق، در سمت غربی، چهار رواق و در سمت شمالی، پنج رواق موازی با دیوار شمالی قرار گرفت.

هریک از جهات جنوبی و شمالی نیز به واسطه 11 طاق که بر 10 ستون قرار داده شد و جهت شرقی و غربی نیز با 14 طاق متکی بر 13 ستون به صحن گشوده می‌شد.

دیوارها: پوشش و تزیین دیوارهای این دوره که آن را از دوره‌های دیگر متمایز می‌کند، از مرمر، طلا، کاشی‌های معرق و نقوش درخت و شاخ و برگ آن بود. دیوار قبله نیز دارای 14 پنجره مُشَبَّک بود که منقش، طلاکاری و بالای آن سوره های کوتاه قرآن نگاشته شده بود.

ارتفاع دیوار غربی کمی کمتر از 2 ذارع (حدود95 سانتی متر) و دیوار شرقی 2 ذراع و چها انگشت (حدود110 سانتی متر) ذکر شده است. دلیل ساخت دیوارها با ارتفاع متفاوت نیز این بوده که دیوار شرقی در جهت جریان سیل واقع بود.

سقف

مسجد دارای دو سقف بود، یکی در بالای آن دیگری قرار داشت. سقف زیرین به ارتفاع 23 ذراع (11/45متر) و سقف بالایی به ارتفاع 25 ذراع (12/45متر) بود.

درها

مسجد دارای چهار باب اصلی: باب السلام، باب الرحمه در دیوار غربی و باب النسا، باب جبرئیل در دیوار شرقی بود.

درباره افزودن درهای جدید در منابع اختلاف نظر وجود دارد برخی افزودن 20 در به مسجد النبی را به ولید بن عبدالملک منسوب دانسته و برخی آن را متعلق به دوره عباسی می‌دانند. برخی نیز ساخته شدن دو در در دیوار شمالی واقع در چپ و راست محراب را به این دوره منتسب می کنند.

مقصوره

مقصوره‌ای ساخته شد که امام جماعت در آن نماز بگزارد. مقصوره از چوب ساج ساخته و سقف آن با فسیفسا مزین شد. تعاریفی که از فسیفسا در منابع آمده چنین است: نگین های طلا، کاشی معرق

سقف مقصوره در این دوره ساخته شد. این سقف بالای محراب قرار داشت و از دیگر سقف‌های جناح جنوبی متمایز بود.برخی منابع محل مقصوره را در اطراف چشمه(دریچه نور) بالای محراب دانسته‌اند.

در مورد ارتفاع سقف مقصوره اقوال مختلفی وجود دارد برخی آن را 2 ذراع دانسته و برخی این اندازه را متعلق به سطح خود مقصوره ذکر کرده‌اند.

محراب

محراب مجوف (تو خالی) در این دوره ایجاد شد. پیش از این محراب به نحوی که در دیوار کنده شده باشد وجود نداشت. طاق محراب دارای قوس هایی بود که از طلا پوشیده شده بود. زیر طاق محلی قرار داشت که پیامبر هنگام قیام از سجود بر آن تکیه می کرد. به نقل از منابع آینه ای مربعی شکل در وسط محراب قرار داشت که از آن عایشه دانسته شده بود. در سمت راست محراب دری قرار داشت که امام جماعت از آن وارد و خارج می شد. در سمت چپ نیز دری بود که با صفحه های آهن محکم شده بود. بین این دو در راهی مسطح قرار داشت.

مأذنه

در این دوره مأذنه به شکل مجوف (تو خالی، میان تهی) ساخته شد. در هر زوایه ای مأذنه ای ساخته شد با پایه 8 در 8 ذراع( در حدود 4در 4 متر). درباره ارتفاع مأذنه ها اقوال مختلفی بیان شده، برخی ارتفاع آن ها را 55 ذراع(27متر) یا 60 ذراع(30متر) و برخی با بیان جزییات بیشتر ارتفاع مأذنه های جنوب شرقی و شمال شرقی را 55 ذراع و مأذنه شمال غربی را 53 ذراع ذکر کرده اند. به نقل از منابع مأذنه واقع در زاویه جنوب غربی به امر سلیمان بن عبدالملک به واسطه اینکه مشرف بر محل سکونتش بود از بین رفت.

برخی ویژگی‌های معماری

برخی ویژگی‌های معماری مسجد بعد از بازسازی در عصر ولید بن عبدالملک به شرح زیر است:‌

• در این دوره شکل طاق ها جناغی بود و این طاق ها صحن را دور می‌زد. بر سر دیوارها نیز گنگره قرارداشت. نصب ناودان بر روی بام نخستین بار در این دوره صورت گرفت .

• اساس و پی، از سنگ نقش دار ساخته شد و آهک و گچ نیز در ساخت آن بکار رفت.
• ستون‌ها، از قطعات سنگ نقش دار ساخته شد و در آن‌ها آهن پوشیده از سرب به کار رفت. پای ستون ها مربع شکل و سر ستون‌ها طلا کاری شده بود. بدنه ستون‌ها با رنگ سفید صیقلی شد.
• سقف مسجد، از ساج ساخته و روی پل‌های چوبی متکی به ستون‌ها قرار گرفت.
• روی دیوار قبله سوره فاتحه و نیز از سوره شمس تا آخر سوره الناس نگاشته شد.
• کف صحن مسجد با سنگریزه پوشانده شد.

ناظر و مهندس ساخت

در منابع صالح بن کیسان به عنوان ناظر بازسازی آن ذکر شده است. نام مهندس بنا نیز محمدبن جعفربن وردان گفته شده است.

منابع

• العقد، ابن عبد ربه، قاهره، 1293ق.
• بحوث تاریخیه: عماره المسجد النبوی الشریف، محمد حمزه اسماعیل الحداد، 1419ق.
• عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.
• المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری،‌ صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م.
• معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، عبد العزیز بن عبد الرحمان بن ابراهیم کعکی، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی للطباعة و النشر و التجارة، الطبعة الاولی، ۱۴۳۲ق.
• وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ق.