مسجد شجره (مدینه)
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| مکان | ذوالحلیفه در نزدیکی مدینه |
| کاربری | مسجد، میقات احرام |
| جنبه دینی | |
| وابسته به دین/مذهب | اسلام |
| احکام | اهل مدینه از این مکان احرام می‌بندند. |
|
| |
مسجد شَجَره مسجدی در مدینه و یکی از میقات‌های پنج‌گانه است. این مکان میقات مردم مدینه و کسانی است که از مدینه به سوی مکه می‌روند. گفته شده که پیامبر اسلام(ص) وقتی برای اقامه حج عازم مکه بود، از این مکان احرام می‌بست و عازم حج می‌شد. ذُو الْحُلَیفة، مسجد میقات و اَبیار علی از دیگر نام‌های این مسجد است.
به گفته تاریخ‌نگاران، مسجد شجره در زمان خلافت عمر بن خطاب ساخته شده و تاکنون چندین بار ویران و مورد بازسازی قرار گرفت. امروزه مسجد شجره به فاصله سه کیلومتری شهر مدینه در مجاورت بزرگراه مدینه به مکه واقع شده که ضمن توسعه گسترده، امکانات رفاهی گوناگونی از سوی دولت سعودی به آن افزوده شده است.
موقعیت جغرافیایی
مسجد شجره از مساجد تاریخی مدینه[۱] و در حدود هشت كیلومتری جنوب این شهر، قرار گرفته است.[۲] پیامبر اسلام برای حج و عمره از این مکان ـ مسجد شجره (مدینه)ـ احرام می‌بست.[۱] امام علی(ع) در این مکان آیات برائت را از ابوبکر، خلیفه اول، گرفت و در مکه بر مشرکان ابلاغ کرد.[۳]
به گزارش برخی مسجد دیگری با همین نام در شهر مکه وجود دارد که در شمار کهن‌ترین مساجد این شهر است.[۴]
تاریخ بنای مسجد
به گفته برخی بنای مسجد طبق روایتی از کتاب صحیح بخاری در زمان خلافت عمر بن خطاب شکل گرفته است.[۵] برخی تاریخ‌نگاران نیز بر اساس احادیث و مستنداتی از ابن عمر، انس بن مالک و امام صادق(ع) از بنا و نمای ساختمان مسجد در ده‌های نخستینِ هجری قمری حکایت کرده‌اند.[۶]
بازسازی در قرن نهم قمری
بر اساس گزارش سمهودی (مورخ و درگذشته 911ق) دیوارهای مسجد بر اساس بنای قدیمی آن در سال 861 هجری قمری مورد بازسازی قرار گرفته و مساحت مسجد از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب حدوداً 48 متر مربع بوده است.[۷]
بازسازی در قرن چهارده قمری
به گزارش أفندی، مسجد در اواخر قرن ۱۱ هجری قمری،[۸] ویران شده و مسلمانى از اهالی هندوستان در اوایل قرن 14 هجری قمری با اجازه از دولت عثمانی به بازسازی آن پرداخته است.[۹] ابراهیم عیاشی در گزارشی که از نخستین سفر خود در سال 1353 هجری قمری به این مسجد داشته می‌گوید: «بنایی مستطیل شکل که از خشت و گل و سقفی با چوب درخت خرما و برگ ساخته شده بود. که مورد توجه مسئولین وقت قرار گرفته و گسترش یافت؛ به‌گونه‌ای که زائران و حجاج و حتی ساکنین شهر مدینه به شکوه و عظمت آن نظاره می‌کردند.» [۱۰]
آخرین بازسازی
آخرین بازسازی آن در دوران حکومت سعودی و پادشاهی ملک عبدالعزيز شکل گرفته[۱۱] که در این بازسازی برای آن مأذنه (مناره) ساخته شده است.[۱۲] ملک فهد، پادشاه وقت عربستان سعودی نیز در این بازسازی، حدود نود هزار متر مربع به مسجد و امکانات جانبی آن مانند پارکینگ به آن اختصاص داده و مساحت خود مسجد حدود ۲۶ هزار متر مربع شده است.[۱۳]
موقعیت کنونی مسجد
امروزه مسجد شجره به فاصله حدود سه کیلومتری شهر مدینه در مجاورت بزرگراه مدینه به مکه واقع شده[۱۴] و شکل هندسی آن مربع و داری چهار ضلع به مساحت 2.770 متر مربع و گنجایش 5000 نمازگزار را دارد. مساحت کل مسجد با محیط اطراف آن حدود 290.000 متر مربع گزارش شده است.[۱۵] همچنین در توسعه اخیر، امکانات رفاهی گوناگونی مانند حمام، سرویس بهداشتی، پارکینگ (برای خودرهای سبک و سنگین)، رستوران و بازارچه برای رفاه حجاج در نظر گرفته شده است که مساحتی بالغ بر 2.10022 متر مربع دارد و هزینه‌‌ی این امکانات 200.000.000 ریال سعودی گزارش شده است.[۱۶]
نام‌ها
منابع تاریخی نام‌های مختلفی برای این مکان ذکر کرده‌اند:
- مسجد شجره: در این مکان درختی وجود داشت که پیامبر زیر سایه آن درخت استراحت کرده، نماز می‌خواند و احرام می‌بست. پس از آنکه در این مکان مسجدی بنا شد،[۱۷] نام آن را به دلیل وجود این درخت مسجد شجره (درخت) نامیدند.[۱۸] چنان‌که برخی از فقها مانند شیخ مفید، سید مرتضی، ابوالصلاح حلبی هنگام نام بردن از میقات‌ها، نام مسجد شجره را ذکر نموده‌اند.[۱۹]
- ذُو الْحُلَیفة: «حلیفه» نام آبی بوده که در آنجا قرار داشته است.[۲۰] به اعتقاد برخی از فقها مانند ابن ادریس، شیخ صدوق و شیخ طوسی «ذُوالْحُلَیفة»، همان مسجد شجره است.[۲۱]
- مسجد میقات: این مکان، یکی از میقات‌هایی است که حاجیان در آنجا احرام می‌بندند و به همین جهت به مسجد میقات مشهور شده است.[۲۰]
- اَبیار علی: در خصوص علت نام‌گذاری این مسجد، برخی علت آن‌را به «امام علی(ع)» نسبت داده‌اند و برخی دیگر علت آن را به فردی به‌نام «علی بن دينار» نسبت داده‌اند که وی در سال 1998م، در این میقات حاضر شده و چاه‌هایی را برای حجاج حفر نموده است. برخی دیگر نیز علت را افراد دیگری به همین نام، دانسته‌اند.[۲۲]
میقات حج
به گزارش برخی تاریخ نویسان پیامبر اسلام(ص) وقتی برای اقامه حج عازم مکه بود، از این مکان، احرام بسته و عازم حج می‌شد.[۱۷]
میقات اهل مدینه
فقها مسجد شجره را از میقات‌های پنج‌گانه حج شمرده و معتقدند برخی از عمره‌گزاران تمتّع و مفرده باید از این مکان مُحرِم شوند.[۲۳] به گفته برخی میقاتِ مردمِ مدینه و کسانی که از این شهر به مکه می‌روند، مسجد شجره است.[۲۴] چنان‌که روایات فقهی، مسجد شجره را از این میقات‌ها دانسته‌اند.[۲۵]
همچنین پرسشی مطرح است مبنی بر اینکه افرادی که از مدینه به زیارت مسجدالحرام می‌روند، می‌توانند از جُحفِه (میقاتی که در راه مدینه به سمت مکه قرار داشته و در روایات، میقات اهل شام دانسته شده است) محرم شوند؟ و در مسجد شجره محرم نشوند؟!
در پاسخ گفته شده طبق نظر مشهور فقهای شیعه جایز نیست مردم مدینه بدون احرام از میقات مسجد شجره حرکت کرده و به میقاتی دیگر مانند حُجفه رفته و در آنجا محرم شوند؛[۲۶] فقط در خصوص افرادی که عذری از قبیل ناتوانی یا بیماری دارند، فتوا به جواز احرام بستن در جحفه داده شده است.[۲۷]
همچنین گفته شده که این حکم درباره افرادی است که از مدینه به ذوالحلیفه رفته و بدون احرام از آنجا عبور کنند و به جحفه برسند. اما اگر افرادی که در مدینه بوده از ذی‌الحلیفه عبور نکنند و از راه دیگری خارج شده و به میقاتِ دیگر برود،[یادداشت ۱] عملش اشکالی ندارد. زیرا تجاوز از میقات، عرفاً بر آن صدق نمی‌کند.[۲۸]
محل دقیق میقات
ذوالحلیفه نام منطقه وسیعی بوده که مسجد شجره در آن قرار داشته است.[۲۹] روایات گاهی «مسجد شجره» را محل میقات حج اهل مدینه دانسته‌اند و گاهی تعبیر «شجره» یا «ذوالحلیفه» را به کار برده‌اند.[۳۰] درخصوص اینکه احرام باید در مسجد بسته شود یا بیرون از مسجد نیز می‌توان احرام بست، اختلاف نظر وجود دارد. گروهی احرام بستن را تنها از داخل مسجد شجره صحیح می‌دانند و گروهی دیگر احرام در بیرون از مسجد را نیز صحیح دانسته‌اند.[۳۱] به‌گونه‌ای که برخی معتقدند که طبق نظر مشهور فقها احرام بستن از بیرون مسجد و در مُحاذات (نزدیکی‌های مسجد) جایز است.[۳۲]
نگارخانه
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱.
- ↑ البحر الرائق، 1418ق، ج2، ص341.
- ↑ دانشنامه کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۷۷.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص257.
- ↑ مدینه شناسی، 1367ش، ج1، ص183.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص257.
- ↑ مدینه‌شناسی، 1367ش، ج1، ص184.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
- ↑ مدینه شناسی، 1367ش، ج1، ص184.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۷۷؛ المساجد الأثریة، 1418ق، ص259.
- ↑ «مسجد شجره در آستانه مناسک حج» خبرگزاری فارس.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص259.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص260.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ تاریخ مکه المشرفه والمسجد الحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۳۱۱؛ المساجد الأثریة، 1418ق، ص257.
- ↑ المقنعة، 1413ق، ص394؛ المسائل الناصریات، 1417ق، ص308؛ الكافی فی الفقه، 1403ق، ص202.
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه،۱۳۸۱ش، ص۴۰۹.
- ↑ السرائر الحاوی لتحرير الفتاوى، 1410ق، ج1، ص528؛ المقنع، 1415ق، ص217؛ النهاية فی مجرد الفقه و الفتاوى، 1400ق، ص210.
- ↑ «قصة المیقات ومحطة انطلاق المعتمرین»، سایت عکاظ.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۷۱۲.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۷۱۲.
- ↑ الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۱۹.
- ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص 64-65.»
- ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص 75.»
- ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص65.»
- ↑ «میقات مسیر مدینه»، ص61
- ↑ تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، ۱۴۱۸ق، ج3، ص20-24.
- ↑ «میقات مسیر مدینه»، ص62.
- ↑ بررسی حکم احرام از محاذی مواقیت، از منظر مذاهب اسلامی، 1397ش، ص7-38.
- ↑ مثلا از مدینه با هواپیما به جده و از آنجا به جحفه برود یا از مدینه به ذی الحلیفه رفته و قبل از عبور از آنجا بار دیگر به مدینه برگشته و از میقاتی دیگر به مکه رود.
منابع
- الكافی فی الفقه، حلبى، ابوالصلاح، تقى‌الدين بن نجم‌الدين، اصفهان، كتابخانه عمومى امام اميرالمؤمنين(ع)، چاپ اول، 1403ق.
- المقنع، شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابويه، قم، مؤسسه امام هادى(ع)، چاپ اول، 1415ق.
- «احرام از جحفه وظیفه چه کسانی است»، روزبه برکت رضایی، فصلنامه میقات حج، شماره 96، تیر 1395ش.
- «میقات مسیر مدینه»، سید مرتضی موسوی شاهرودی، فصلنامه میقات حج، شماره 68، تابستان 1388ش.
- «میقات ذو الحلیفة و مسجد شجرة»، مکارم شیرازی، ناصر، سایت مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- «مسجد شجره در آستانه مناسک حج»، علیپور، بهزاد، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- «قصة المیقات ومحطة انطلاق المعتمرین»، سایت عکاظ، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- البحر الرائق، المصری، ابونجیم، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- السرائر الحاوی لتحرير الفتاوى، ابن ادريس حلّى، محمد بن منصور، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1410ق.
- الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، تحقیق و تصحیح غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- المسائل الناصریات، سید مرتضی، على بن حسين، تحقیق مركز پژوهش و تحقيقات علمى فقه استدلالى تطبيقى، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامية، چاپ اول، 1417ق.
- المساجد الأثریة فی المدینة النبویة، عبدالغنی، محمدالیاس، مدینه، مطابع الرشید، الطبعة الثانیة، 1419ق.
- المقنعه، شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
- النهاية فی مجرد الفقه و الفتاوى، شیخ طوسی، محمد بن حسن، بیروت، دار الكتاب العربی، چاپ دوم، 1400ق.
- بررسی حکم احرام از محاذی مواقیت، از منظر مذاهب اسلامی، درافشان، محمدحسین، پژوهشنامه حج و زیارت، سال سوم، شماره اول، 1397ش.
- تاريخ مكه المشرفه والمسجد الحرام والمدينه الشريفه والقبر الشريف، ابن‌الضيا، بی‌نا، ۲۰۰۸م.
- تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قائدان، اصغر، قم، الهادی، ۱۳۸۱ش.
- دانشنامه کلام اسلامی، جمعی از محققین، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، زیر نظر جعفر سبحانی، ۱۳۸۸ش.
- فرهنگ فقه فارسی، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی. قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- مدینه شناسی، نجفی، محمدباقر، تهران، خرمایستان، چاپ اول، 1367ش.
- موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، صبری باشا، ایوب، ترجمه ماجده معروف، حسین مجیب المصری، عبدالعزیز عوض، قاهره، دارالآفاق العربیة، ٢٠٠٤م.
- تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة-الحج، فاضل لنکرانی، محمد، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.