امام حسن مجتبی(ع)

ابو محمد حسن بن علي بن ابي طالبنخستين فرزند فاطمه دختر رسول خدا(ص) ؛چهارمين معصوم و دومين امام شيعيان است. سبط النبي، سيد، زكى، مجتبى، تقى، ولي و طيب از القاب آن حضرت هستند.

تولد و کودکی

امام حسن در نيمه ماه مبارك رمضانسال سوم هجريدر مدينه متولد شد. در بيشتر منابع امام حسن را شبيه ترين افراد به رسول خدا(ص) وصف كرده‌اند. در روايتي رسول خدا(ص)، امام حسن(ع) را در خوي و خصلت و چهره شبيه ترين مردم به خود وصف کرده است. امام حسن هفت سال از عمر شريفش را در عصر رسول خدا(ص) سپري كرد.و بسياري از اعمال عبادي از جمله نمازهاي پنج گانه خود رااز شخص رسول خدا(ص) تعليم يافت.آن حضرت ضمن حفظ برخي آياتي که بر پيامبر نازل مي‌شد، رواياتي نيز از آن حضرت نقل کرده است. روايات بسياري نشستن امام حسن(ع) را بر دوش رسول خدا(ص) در حال سجده و طولاني شدن سجده آن حضرت تاييد مي‌كنند.

امام حسن پس از رسول خدا(ص)

آن حضرت شاهد حوادث و رخدادهاي دوران سه خليفه نخست و شاهد يک تنازع سردو پنهان بين اهل بيت7و خلفا بود و در مسايل سياسي نيز به رعايت اولويت هاي سياسي مورد قبول پدربزرگوارشان حضرت علي(ع) بود پايبند بود. در دوره خليفه اول امام مجتبي(ع) از او خواست از منبر جدش رسول خدا(ص) پايين بيايد و ابوبکر نيز او را تصديق کرد.

منابع از حضور پر رنگ تر امام حسن(ع)در عصر عثمان نسبت به خلفاي پيشين خبر مي‌دهند. برخي گزارشها از حضور ايشان و برادرش امام حسين (ع) در برخي فتوحات مانند شمال آفريقا و طبرستان خبر مي‌دهند. در حالي كه دلايل تاريخي زيادي حاكي از عدم شركت اهل بيت در فتوحات است. امام حسن(ع) به هنگام محاصره عثمان در راستاي خواست پدر بزرگوارشان به خانه عثمان رفت و آمد داشت. بدرقه ابوذر از سوي امام حسن به همراه پدر به هنگام تبعيد اين صحابي از وقايع ديگر دوره عثمان است.

امام حسن(ع) در خلافت اميرمؤمنان

امام حسن(ع) مدت سى سال از عمر مبارك خود را در كنار پدر بزرگوارشان امام على (ع) سپري كردند كه بخشى از آن دوران خلافت آن حضرت بود. از مهمترين حوادث سرنوشت ساز عصرحضرت علي(ع) سه رويداد مهم جنگ‌هاى جمل، صفين، و نهروان با ناكثين و قاسطين و مارقين بود كه درهر رويداد امام حسن(ع) به عنوان سبط اكبر رسول خدا(ص) نقش مؤثر و برجسته اي را در حمايت از امام على(ع) ايفا كرده است. در آستانه جنگ جمل به عنوان نماينده اعزا مي‌حضرت علی(ع) براي بسيج مردم کوفه به آن شهر رفت. آن حضرت در نبرد صفين نيز شرکت داشت. وي در جنگ خوارج نيز علاوه بر ايراد خطبه هاى مختلف در حمايت از امام و تشويق مردم به دفاع از آن حضرت خود نيز در صحنه هاي جنگ حضور پر نشاط و فعال داشت.

امام على (ع) توليت موقوفاتش را به امام حسن(ع) سپرد.حضرت علی(ع)، صدقات فراواني در مدينه و اطراف آن داشت که بعد از خود،امام حسن(ع) و بعد از امام حسن برادرش حسين (ع) متولي اين صدقات بودند.اداره صدقات آن حضرت پس از فرزندانش در دست بنو حسن و بنو حسين بود. در زماني نيز بين آنان در توليت اين صدقات اختلاف شد. فرزندان امام حسن(ع) به جهت اين که آن حضرت فرزند بزرگ حضرت علي(ع) بود، بيشتر مدعي توليت موقوفات و صدقات حضرت علي(ع) بودند.حضرت علي(ع)علاوه بر صدقات املاک زيادي داشت که به فرزندانش به ارث رسيد.بخشي از اين املاک نخلستاني در ينبع بودو به بطور طبيعي بخشي از منابع مالي امام حسن(ع) در دوران پس از صلح به حساب مي‌آمد.امام حسن(ع) براي پرداخت قرض پدرش بعضي از املاک او را فروخت.

عصر امامت و خلافت امام حسن(ع)

امام حسن(ع) براساس باورهاي شيعياز طريق نص به امامت رسيد. حضرت علي(ع)، بعد از ضربت خوردنش فرزندش حسن(ع) را به امامت منصوب کرد، و آن حضرت زمام امور را بمدت تقريبا شش ماه بدست گرفت. 

بيعت با امام حسن(ع) در روز بيست و يکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجري و بعد شهادت اميرمؤمنان 7 انجام گرفت. معاويه به محض شنيدن خبر بيعت مردم با امام حسن(ع)،آن را تقبيح كرد و در سخنان و نامه‌هايش تصميم صريح خود را به سركشى و عدم شناسايى امام به عنوان خليفه اعلام كرد. نخستين اقدام امام حسن(ع) بعد از بيعت با او سازماندهي لشکر براي جنگ با معاويه بود.معاويه نيز سرانجام تصميم به جنگ گرفت و همه فرماندهان خودش را از شام، فلسطين، اردن فراخواند و با شصت هزار نيرو عليه امام حسن(ع) به راه افتاد. در مقابل اين حرکت معاويه، فضاى سياسى و اجتماعى عراق به دنبال تبليغات سوء امويان با شايعه اراده امام حسن(ع) بر صلح با معاويه و قدرت بلامنازع ارتش شام، به شدت ملتهب،‌ وسوسه انگيز و نگران كننده شد،.در پي همين شايعات پذيرش صلح از ناحيه امام بود که خيمه‏گاه آن حضرت را به غارت بردند؛ و در «مظلم ساباط» با پيكانى او را از ناحيه‏ى «ران» زخمى ساختند. امام(ع) را به مدائن بردند درحالى‏كه خون بسيارى از او رفته و جراحتش دشوار شده بود در خانه سعد بن مسعود ثقفي بستري و مداوا شد. امام در بياني به حجر بن عدي كه معترض به صلح بود علت صلح را ميل و رغبت بيشتر مردم بر صلح، ناخوشي آنان از جنگ و به ويژه حفظ شيعيان از كشته شدن دانسته است . امام با قيد شرايطي حکومت را به معاويه واگذار کرد: عمل به كتاب، سنت نبوي و سيره خلفاى صالحين؛عدم تعيين جانشين و واگذاري تعيين خليفه به شوراى مسلمانان،در امان ماندن مسلمانان از دست و زبان معاويه؛ ايمني شيعيان و عدم توطئه بر ضد اهل بيت. برخي تنها به دو شرط از عهدنامه را مبني بر اين که معاويه ياران امام علي(ع) را تحت تعقيب قرار ندهد و بعد از او خلافت از آن امام حسن(ع) باشد، اشاره کرده‌اند.

فضايل و مناقب

امام حسن(ع)را عابدترين، زاهدترين و با فضيلت مردم زمان خود بود؛ در بيانات ساير اهل بيت نيز آن حضرت به چنين فضايلي ستوده شده است . آن حضرت هرگاه مرگ، قبر و قيامت و عبور از صراط و حساب را به ياد مي‌آورد؛‌ مي‌گريست و به هنگام وضوء گرفتن و در حال نماز‌اندامش به لرزه مى‏افتاد.آن حضرت که خود را در پيشگاه خداي تعالي مي‌ديد، پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب مشغول عبادت بود و با كسي سخن نمي‌گفت. به نقل ا بن اسحق: پس از رسول خدا(ص) هيچكس از حيث آبرو و بلندى قدر، به حسن بن على نرسيد..

از فضايل امام بخشش هاي زياد آن حضرت است به طوري که ايثاربردباري و عفو بخششآن حضرت زبانزد عام و خاص بود. لقب كريم اهل بيت از بخشش هاي زياد امام نام گرفته است. آن حضرت در دو و به قولي در سه نوبت تمام داراي خودش را در راه خداي تعالي نصف كرد و آن را صدقه داد . به نقلي ديگر،آن حضرت سه بار تمام اموالش را در راه خداي تعالي تقسيم کرد.

حج

منابع شيعه و سني از حج رفتن هاي مكرر امام حسن مجتبي(ع) با پاي پياده بسيار سخن گفته‌اند آن حضرت 25 بار با پاي پياده حج گزارد، در حاليكه اسبهاى نجيب را با او يدك مى‏كشيدند.امام علت پياده حج گزاردن را خضوع بيشتر در پياده رفتن به خانه خدا عنوان کرد. با همه اهميتي که امام براي حج و خانه خدا قايل بود، برآوردن حاجت مومن را بالاتر مي‌دانست و گاهي طواف خود را براي اين منظور قطع مي‌کرد. بنا به روايتي امام حسن در حين طواف، شخصي که او را براي کاري فراخواند، طواف را رها و براي قضاي حاجت آن مومن رهسپار شد، چون با اعتراض فردي مواجه شد که چرا طواف را براي کار ديگران رها کرده؟امام فرمود: هر کس براي اداي حاجت برادر خويش برود يک حج و يک عمره در نامه عمل او نوشته مي‌شود، بنابر اين من يک حج و يک عمره بدست آورده و برگشتم.

همسران امام حسن(ع)

در باره تعداد دفعات ازدواج امام حسن(ع) و شمار همسران آن حضرت روايات زيادي بدون اين که نام ونشاني از آنها به ميان بيايد ذكر شده است . ارقام مبالغه آميز در باره تعداد همسران آن حضرت با آنچه در منابع معتبر در باره نام همسران و فرزندان وي آورده‌اند، هيچ تناسبي ندارد.نام همسران آن حضرت در منابع تاريخي عبارتند از: ام الحق دختر طلحة بن عبيداللَّه؛ حفصه دختر عبدالرحمن بن ابى‏بكر؛ هند دختر سهيل بن عمرو؛ و جعدة دختر اشعث بن قيس. شيخ مفيد أم بشير دختر عقبة بن عمرو بن ثعلبة و خولة دختر منظور الفزارية را از ديگر همسران آن حضرت دانسته است. تعداد همسران آن حضرت در برخي منابع قدي مي‌تا ده زن و در برخي منابع تا يازده زن نيز ذکر کرده‌اند.

فرزندان امام حسن(ع)

براي آن حضرت پانزده اولاد ذكر كرده اند و برخيچهار پسر و دو دختر گفته‌اند. نام هاي آنان عبارتند از:‌زيد، و خواهرانش: ام الحسن، ام الحسين، حسن،عمرو و دوبرادرش:قاسم وعبداللَّه، عبدالرحمن و حسين که ملقب به اثرم بوده وبرادر و خواهري نيز به نامهاي طلحة، فاطمه داشته است، ام عبدالله، فاطمه، ام سلمة، رقيه،ازديگر فرزندان آن حضرت بوده‌اند. نسل آن حضرت از طريق دو پسرش: حسن و زيد، باقى ماند. همه فرزندان امام حسن مجتبي در روز عاشورا با امام حسين (ع)همراهي و به بهترين وجه او را ياري كردند .بعدها نيز شاخه حسني علويان از فرزندان امام حسن(ع) از رقباي اصلي حکومت عباسيان بودند.قيام محمد و ابراهيم فرزندان عبدالله بن حسن، و حسين بن علي بن حسن (شهيد فخ) (سال 169ق)،و دو تن از پسران عبدالله بن حسن،ادريسو يحيي همه از نوادگان امام حسن(عليه السلام) بودند که با قيامهاي خود حکومت عباسي را با چالش جدي مواجه ساختند. در نيمه دوم سده چهاره هجري اشراف حسني* موفق به تشکيل امارتي در مکه شدند که تا تسلط آل سعود بر حجاز استمرار يافت.

شهادت امام حسن(ع)

امام حسن(ع) بنا به قول مشهور در 28 صفر سال 50 ق مسموم و به شهادت رسيد. برخي سالهاي 47 و 49و نيز هفتم صفررا زمان شهادت امام دانسته‌اند. بنا به قول مشهور جعده همسر آن حضرت به تحريک معاويه امام(ع) را مسموم و به شهادت رساند.

محل دفن

اهل بيت بنابه وصيت آن حضرت (ادفنوني عند ابي)، خواستند او را در كنار قبر جدش رسول خدا(ص) به خاك بسپارند، اما بني اميه به سرکردگي مروان بن حکم حاکم مدينه، به همراهي برخي زنان رسول خدا(ص)  مانع شدند. آنان که کينه دفن عثمان در حش کوکب (قبرستان يهوديان) را به دل داشتند، سوگند ياد کردند تا مانع دفن امام(ع) در کنار پيامبر  شوند. بني هاشم براي مقابله با بني اميه اماده شدند که امام حسين (ع)، بنا به وصيت برادرش حسن(ع) مانع شد و به ناچار آن حضرت در بقيع به خاك سپرده شد و بنا به نقلي سعيد بن عاص اموي بر آن حضرت نماز خواند.

امام حسن(ع) در قبرستان بقيع و کنار مرقد مادر بزرگش فاطمه بنت اسد و عباس عموي پيامبر به خاک سپرده شد. خوارز مي‌قبه و بارگاه امام حسن(ع) را بلند ترين و عالي ترين عمارت مدينه وصف کرده است. قبر مطهر امام حسن(ع) و عمويش عباس و هم چنين امام زين العابدين و امام باقر8 زير يک قبه بوده است، ديار بکري در شرافت اين مکان وقبه گفته است: فللّه درّه من قبر ما أكرمه و أشرفه و أعلى قدره عند اللّه‏. فاسي نيز در باره بارگاه آن حضرت گفته است: امام حسن(ع) داراي بارگاه و قبه عالي بوده بطوري که در مدينه عمارتي بالاتر از آن نبوده است.در سال 495 مجد الملک براوستاني وزير برکيارق سلجوقي معماري از مردم قم را براي ساختن گنبدي بالاي آرامگاه امام حسن(ع) به مدينه فرستاد.اين گنبد در روز هشتم شوال سال 1343 توسط وهابي هاي سعودي تخريب شد.