مستحب

یکی از احکام پنجگانه تکلیفی استحباب است. در فقه، عملی که انجامش ثواب داشته و ترکش عقاب و گناه نداشته باشد؛ مستحب نامیده می شود که دارای اقسام و درجاتی است. مادّۀ «امر» و مشتقات آن و نيز هيئت امر در صورت وجود قرينه بر عدم ارادۀ وجوب از آن‌ها، بر استحباب دلالت مى‌كنند. حج و زیارت مانند سایر اعمال، دارای مستحباتی است که فقها در باب خود به آن اشاره کرده اند.

مفهوم شناسی

"مُستَحَبّ" از مصدر "استحباب" به معنای دوست داشته شده، پسندیده شده، دوست داشتنی، نیکو و پسندیده است. واژگانی همچون: سنت، مسنون، مندوب، مُستَحسَن، نافله (نفل)، تَطَوُّع و فضیلت هم‌معنا با استحباب است؛و «واجب» و «فرض» در مقابل آن قرار دارد.

معنای اصطلاحی

در فقه شیعه، استحباب یکی از احكام پنج‌گانۀ تكليفى است و به معنای کاری است که انجام دادن آن خوب و پسندیده است اما اجباری نیست و انجام ندادن آن اشکالی ندارد. در منابع فقه اهل سنت معمولاً به جای "مستحب" کلمه "مندوب" به کار می‌رود.

برخی از دانشمندان علم اصول فقه برآنند که حکم دینی بستگی به خواسته و اراده شارع دارد یا به چیزی که از نحوه بیان اراده او استخراج می‌شود. اگر این خواسته خیلی قوی باشد، حکم به صورت واجب درمی‌آید؛ اما اگر خواسته ضعیف باشد، حکم به صورت مستحب خواهد بود.

نشانه استحباب

در متون و منابع دینی، ماده «امر» و کلماتی که از آن ساخته شده‌اند مثل «آمرك» و همچنین شکل‌های امری مانند «اضرب»، وقتی قرینه‌ای وجود داشته باشد که نشان دهد هدف از آن‌ها وجوب نیست، به معنای استحباب دلالت می‌کنند.

برخی فقیهان اهل سنت معتقدند که هر جمله امری که دلیل بر الزام نداشته باشد، یا هر خبری که به تشویق و ترغیب مربوط باشد ولی حالت دستور مستقیم نداشته باشد—مثل ترغیب به اذکار و عبادات مستحب—و همچنین هر عملی از پیامبر که هدفش تشریع باشد، نشان‌دهنده حکم «مندوب» است.

اقسام مستحب

1-مستحب نفسى(ذاتى): عملى كه استحبابش ذاتى است، نه به خاطر عملى ديگر؛ مانند: نافله‌هاى روزانه و روزۀ عيد غدير.

مستحب غيرى: عملى كه در ذاتش استحباب ندارد، بلكه استحبابش به خاطر عملى ديگر است؛ مانند: غسل براى زيارت.

2-مستحب عينى: عملى كه استحبابش در هر حال بر ذمّۀ انسان ثابت است؛ مانند: نافله‌هاى يوميّه و روزه‌هاى مستحب.

مستحب كفايى: عملى كه با انجام دادن آن توسّط ديگرى، استحبابش از ذمّۀ فرد ساقط مى‌شود؛ مانند: اذان اعلام و امر به مستحب و نهى از مكروه.

3-مستحب تعبدِی: عمل مستحب عبادِی است که قصد قربت در آن شرط است و بدون قصد قربت صحِیح نِیست، مانند وضو، غسل و نمازهاِی مستحب.

مستحب توصلِی: عمل مستحب غِیر عبادِی است که قصد قربت در آن شرط نِیست، مانند ازدواج و نِیابت در حج. البته اگر مستحب توصلِی بـه قـصـد قربت انجام گِیرد، عبادت محسوب و ثواب بر آن مترتب مِی شود. بنابر اِین، ترتب ثواب بر مستحب توصلِی منوط به قصد قربت است، نه صحت آن.

مراتب مستحب

استحباب مراتبى دارد. انجام پاره‌اى اعمال مستحب، مورد تأكيد شارع مقدّس قرار گرفته است كه از آن به «مستحب مؤكّد» تعبير مى‌شود. از جمله: روزه های دحو الارض (25ذى‌قعده)؛ 1تا9 ذى حجه؛ روز عرفه؛ روز غدير(18 ذى حجه)؛ روز مباهله (24ذى حجه).

اهل سنت نیز مندوبات را دارای درجاتی دانسته اند:

1)سنت موکدة: آنچه که پیامبر (ص) بر امتثال آن مداومت داشته است و چه بسا همراه با دعوت قولی به آن همراه باشد؛ مثل: دورکعت نماز تطوعی قبل از نماز صبح.

2) سنت غیر موکدة: سنت هایی که پیامبر (ص) بر آن مواظبت نمی کرد؛ مانند: نماز چهار رکعتی قبل از نماز عصر.

مستحبات مربوط به حج و زیارت

در این جا به تعدادی از مستحبات حج و زیارت اشاره می شود:

مستحبات سفر حج

فقها برای سفر به طور کلی مستحباتی را براساس روایات بیان کرده اند:

1) مستحبات قبل از سفر عبارتند از: 1-انتخاب روزهاى شنبه، سه شنبه و پنج شنبه براى سفر؛ 2-غسل كردن؛ 3-عمامه بر سر نهادن و تحت الحنك انداختن؛ 4-اعلام سفر به برادران دينى؛ 5-طلب خير از خداوند؛ 6- وصيّت کردن؛ 7- صدقه دادن؛ 8- نماز چهار رکعتی وارد شده؛ 9- خواندن سه بار حمد و آیة الکرسی بر در خانۀ خود به دستور وارد شده.

2) مستحبات حین سفر عبارتند از: 1-همراه داشتن مقدارى تربت امام حسين عليه السّلام؛ 2-در دست داشتن انگشتر عقيق زرد و فيروزه و عصايى از چوب بادام تلخ؛ 3-همراه داشتن سلاح، دارو و وسايل مورد نياز؛ 4-خواندن دعاى وارد شده پس از سوار شدن بر مركب؛ 5-تسبيح گفتن در سراشيبى و تكبير و تهليل در سرابالايى و بسمله در آستانه پل و قبل از گذر از روى آن؛ 6-خوش رفتارى با هم سفران و بذل توشه سفر به آنان؛ 7-برگزيدن رفيق؛8- مشورت کردن با هم سفران در کارها؛ 9- خواندن دعا هنگام ورود به منزل «اللهُمَّ أنزِلَني مُنزَلاً مُبارَكاً و أنتَ خَيْرُ المُنزِلين»

3) مستحبات بعد از سفر عبارتند از: 1-سوغاتى آوردن براى خانواده؛ 2-وليمه دادن هنگام بازگشت از حج.

مستحبات زیارت

زیارت خانه خدا در مکه و زیارت پیامبر اکرم (ص) و ائمه بقیع (علیهم السلام) در مدینه دارای آداب مستحبی است که فقها به آن اشاره کرده اند. در ادامه به برخی از آن مستحبات اشاره می گردد:

• مستحبات مشترک مکه و مدینه عبارتند از: 1) احترام، فروتنی و وقار، 2) غسل زیارت خانه خدا و نیز غسل ورود به شهر مکه، حرم مکی، خانه کعبه، شهر مدینه، حرم مدنی، و مسجدالنبی، 3) بیرون نیامدن از مکه و مدینه در اوقات خاصی مانند روز جمعه پیش از گزاردن نماز جمعه و بعدازظهر هر روز پیش از خواندن نماز ظهر و عصر، 4)گزاردن نمازهای واجب در مسجدالحرام و مسجدالنبی، 5) خواندن ذکرها، دعاها، نماز ها و زیارات وارد شده در اماکن مقدس مکه و مدینه
• مستحبات مدینه عبارتند از: 1) سه روز روزه گرفتن در مدینه، 2) زیارت پیامبر (ص) و ائمه بقیع (علیهم السلام) و منتسبان به اهل بیت علیهم السلام و یادبودهای مقدس دوره صدر اسلام و مساجد معروف مدینه، 3) اعتکاف، 4) صدقه.
• مستحبات مسجد النبی عبارتند از: 1) پوشیدن لباس‌های پاکیزه و سفید رنگ، 2) خوشبو کردن خود، 3) ورود از باب جبرئیل، 4) خواندن نماز تحیت مسجد، 5) خواندن نماز در روضه مبارک و نزد ستون ابولبابه، 6) شب زنده‌داری در مسجد.
• مستحبات زیارت پیامبر (ص) عبارتند از: 1) لمس و بوسیدن حجره، ضریح، قبر و منبر پیامبر، 2) سلام به پیامبر گرامی(ص) از طرف خود و والدین و خانواده و دوستان و سفارش‌کنندگان، 3) توسل به ایشان و شفاعت‌خواهی از وی،  4) زیارت حضرت فاطمه(س) در روضه یا خانه خودش یا قبرستان بقیع، 5)خواندن شهادتین نزد استوانه‌ای که طرف راست قبر قرار گرفته و جایگاه سر مطهر پیامبر است، 6)  خواندن دو رکعت نماز و سجده در روضه.
• مستحبات در مکه عبارتند از: 1) نگاه کردن به کعبه، 2)ختم قرآن، 3)نوشیدن آب زمزم، 4)جویدن گیاه اذخر، 5)تیمار بیماران، 6)تصمیم برای آمدن مجدد به حج.
• مستحبات مسجدالحرام عبارتند از: 1) ورود از باب بنی شیبه، 2)خواندن اذن دخول، 3)خواندن نماز عید در این مسجد، 4)نگاه به حجر الاسود، 5) دست کشیدن به کعبه، حجر الاسود، رکن حجر و رکن یمانی، 6) چسبیدن به پرده کعبه و پوشش قرار دادن برای کعبه، 7)طواف نیابتی، 8) 360 طواف مستحبی، 9) ورود با پای برهنه به داخل کعبه،10) ورود به حجر اسماعیل و خواندن نماز در آن، 11) وداع با کعبه، 12) طواف وداع، 13) بیرون آمدن از باب حناطین در مقابل رکن شامی، 14) هنگام وداع چشم دوختن به کعبه تا جایی که از دیدگان پنهان شود.

مستحبات عمره و حج

علاوه بر ذکرها، نمازها و دعاهای وارد شده در مکان های مختلف و هنگام انجام اعمال مختلف عمره و حج می توان به مستحبات ذیل اشاره نمود:

• مستحبات احرام عبارتند از: 1) کوتاه نکردن موی سر از یک ماه پیش از مناسک عُمره، و از آغاز ماه ذی‌قعده برای حج، 2) زدودن غبار و آلودگی بدن، 3) زدودن ‌موهای زاید و ‌کوتاه‌کردن سبیل و ناخن پیش از احرام، 4) پاکسازی بدن هنگام رسیدن به میقات، 5) غسل پیش از احرام، 6) احرام بستن پس از نماز واجب یا مستحب، 7) اشتراط تحلل هنگام احرام بستن، 8) به زبان آوردن نیت احرام، 9) پوشیدن لباس پنبه‌ای و سفید، 10) بلند گفتن تلبیه در آغاز احرام و نیز پس از آن، برای مردان.
• مستحبات سعی عبارتند از:1) شتاب در انجام سعی بعد از طواف بدون فاصله؛ 2) نوشیدن از آب زمزم، ریختن مقداری از آن بر سر و صورت قبل از سعی، 3) هروله برای مردان در محل مشخصه با خط و چراغ سبزرنگ در مسیر سعی.
• مستحبات نماز طواف نساء عبارتند از: 1) خواندن سوره توحید پس از حمد در رکعت اول، 2) خواندن سوره کافرون پس از حمد در رکعت دوم، 3) طلب قبولی نماز از خداوند.
• مستحبات بین عمره تمتع تا حج تمتع عبارتند از: 1) ختم قرآن، 2) طواف مستحب، 3) نماز در مسجدالحرام و دیگر مسجدهای معتبر مکه، 4) زیارت قبور اولیای مدفون در قبرستان ابوطالب.
• مستحبات روز هشتم ذی الحجه (یوم الترویه) عبارتند از: 1)حرام بستن برای حج در روز هشتم، برای کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، 2) خواندن نماز ظهر روز ترویه، در منا برای سرپرست حاجیان (امیر الحاج) و در مکه برای غیر امام ، 3) بیتوته حاجی در شب نهم تا طلوع فجر در منا، 4) روزه گرفتن در روز ترویه برای غیر حاجیان، 5)  گرفتن شارب و چیدن ناخن، 6) غسل، 7) پوشیدن لباس احرام،8) رفتن به مسجدالحرام با پای برهنه با وقار و آرامش، 9) بستن احرام پس از نماز ظهر یا عصر در نزدیکی مقام ابراهیم، 10) به جا آوردن طواف و نماز آن و کوچ به منا.
• مستحبات وقوف در عرفات عبارتند از: 1) روزه؛ 2) طهارت در حال وقوف؛ 3) غسل نزدیک به ظهر؛ 4)وقوف در سمت چپ جبل الرحمه (برای کسانی که از سمت مکه می‌آیند)؛ 5) وقوف در پایین کوه و در زمین هموار، 6) خواندن نماز ظهر و عصر در اول وقت، با يك اذان و دو اقامه، 6) اعتراف به گناه نزد خدا و درخواست توبه.
• مستحبات وقوف در مشعرعبارتند از: 1) تأخیر نماز مغرب و عشا از عرفات و خواندن آن در مشعر؛ 2) خواندن نماز مغرب و عشا با یک اذان و دو اقامه؛ 3) مشعر را پیاده طی کردن؛ 4) حرکت به سوی منا، کمی پیش از طلوع آفتاب (تا وادی مُحسّر)؛ 5) عبادت و اطاعت الهی در شب در حد توان؛6)  گردآوریی سنگ‌ریزه‌ برای رمی جمرات در منا.
• برخی از مستحبات رمی عبارتند از: 1) طهارت هنگام رمی، 2) فاصله ده یا پانزده ذراع میان رمی‌کننده و جمره عقبه، 3) در جمره اولی و وسطی کنار جمره بایستد، 4) پشت به قبله رمی کردنِ جمره عقبه، 5) رو به قبله رمی کردن جمره اولی و وسطی، 6) گذاشتن سنگ بر انگشت ابهام و پرتاب با ناخن سبابه، 7) تکبیر گفتن هنگام پرتاب سنگ.

برای آشنایی با جزئیات مستحبات، رجوع کنید به مقالات: "آداب الحرمین"، "مستحبات احرام"، "لباس احرام"، "سعی"، " نماز طواف نساء"، "حلق و تقصیر"، "ترویه"، "وقوف در عرفات"، "وقوف در مشعر"، "رمی"، "قربانی"

---

منابع

• الأصول من علم الأصول، العثيمين، محمد بن صالح، بی جا، دار ابن الجوزي، 1426ه.ق.
• تحرير الوسيلة، خمينى، سيد روح اللّه موسوى؛ قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم‌، بی تا.
• تیسیر علم اصول الفقه، الجدیع، عبدالله بن یوسف، بیروت، مؤسسة الريان للطباعة والنشر والتوزيع، 1418ه.ق.
• فرهنگ فارسی عمید، عمید، حسن، تهران، بهنود، 1389 ه.ش.
• فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام، سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، 1398ه.ش.
• فرهنگ معین، معین، محمد، تهران، زرین، 1386ه.ش.
• لغت نامه، دهخدا، علی اکبر، زیر نظر: محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات مجلس شورای ملی و دانشگاه تهران، 1335 ه.ش.
• مناسك جامع حج، مکارم شيرازى، ناصر، قم، انتشارات مدرسة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام، 1426ه.ق.
• مناسك حج و عمره، بهجت گيلانى فومنى، محمد تقى، قم، انتشارات شفق، 1424 ه.ق.
• مناسك عمره مفرده، مکارم شيرازى، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب عليه السلام، 1428ه.ق.

---