زیدیه
زِیدیه، فرقه‌ای از شیعه است که به زید بن علی، فرزند امام زین‌العابدین(ع)، نسبت داده می‌شود و در قرن دوم هجری شکل گرفته است. زیدیه زید را امام می‌دانند و بر این باورند که تنها کسی می‌تواند امام باشد که علیه ستمگران قیام کند. این فرقه دارای چند شاخه، از جمله جارودیه و سلیمانیه، بود که امروزه از میان رفته‌اند.
زیدیه در اندیشه کلامی به حسن و قبح عقلی اعتقاد دارند و امامت را تنها برای سه امام اول، علی، حسن و حسین(ع) به صورت نص می‌پذیرند. زیدیه در تاریخ مکه و مدینه نقش موثری داشته‌اند، اما از قرن هشتم به بعد نفوذ آنها کاهش یافت.
زید بن على
زِیدیه منسوب به زید فرزند امام زین العابدین(ع) است. قول مشهور در تاریخ ولادت و شهادت او سال 80 قمری تا 122 قمری است.[۱] زید در نوشته‌های دانشمندان امامیه ستوده شده[۲] و روایاتی در تمجید او وجود دارد.[۳] از زید آثار علمی در فقه و تفسیر باقی مانده است.[۴]
پیدایش زیدیه
تاریخ پیدایش زیدیه، به قرن دوم هجرى باز می گردد. زیدیه پس از شهادت امام حسین(ع)، زید بن علی را امام می دانند و امام زین العابدین(ع) را تنها پیشواى علم و معرفت می شمارند؛ نه امام به معناى رهبر سیاسى و زمامدار اسلامى، زیرا یکى از شرایط امام از نظر آنان، قیام مسلحانه علیه ستمگران است.[۵] گروه های زیدی، تا قرن چهارم قیام‌های متعددی را شکل دادند[۶] و حکومت‌هایی در طبرستان[۷]، یمن[۸] و مغرب اقصا[۹] تشکیل دادند.
فرقه های زیدیه
زیدیه دارای فرقه‌هایی است که هر کدام منتسب به افراد شاخص خود هستند. مشهورترین آنها عبارت اند از: جارودیه[۱۰]، سلیمانیه[۱۱]، صالحیه و ابتریه.[۱۲] فرقه هاى مزبور در تاریخ زیدیه دوام نیافتند.[۱۳]
اندیشه ها و آراء کلامی
زیدیه در مباحث کلامی علاوه بر نقل، از عقل نیز بهره گرفته و از نظر کلامى با شیعه هماهنگ اند و اصل حسن و قبح عقلى را قبول دارند.[۱۴] زیدیه صفات ذاتی خدا را، عین ذات او می دانند و صفات زائد بر ذات را، به شدت رد کرده اند.[۱۵] به اعتقاد آنان هدف خلقت انسان ها و بیان تکالیف، بهره‌مندی از پاداش الهی بوده[۱۶] و ایمان را علاوه بر معرفت (به خدا) و اقرار زبانی (به توحید و نبوت)، مشتمل بر عمل به همه واجبات و اجتناب از محرمات می دانند.[۱۷] زیدیه از مختار بودن انسان دفاع کرده اند و قدرت انسان را مؤثر در پیدایش فعلش دانسته اند.[۱۸]
امامت از دیدگاه زیدیّه
زيديه امامت را به قيام و دعوت می‌دانند.[۱۹] آنان تنها درباره امامت سه امام اول، علی، حسن و حسين علیهم‌السلام قائل به نص‌اند.[۲۰] اما بعد از امام حسين(ع)، هر فرد از نسل حضرت فاطمه(س) که دارای شرايط (شجاعت، علم، ورع) باشد و قیام کند و فراخوان به بيعت دهد، امام است.[۲۱] از اين رو آنها قائل به امامت زيد بن علی(ع) هستند زيرا او ضد ستمگران قيام کرد.[۲۲] زيديه قائل به عصمت امام نيستند.[۲۳] همچنین به نظر آنها دو نفر می‌توانند همزمان دارای امامت باشند.[۲۴]
حج و حج گزاری در فقه زيديه
بر اساس آموزه‌های فقهی زيد بن علی و فقهای زيديه، حج مشروط به حصول شرايط خاص و واجب فوری است.[۲۵] به نظر زيديه احرام، وقوف در عرفه و طواف زيارت از اركان حج است كه بدون آن حج به درستی انجام نمی‌شود. اوقات حج در مذهب زيديه شوال، ذی القعده و ده روز اول ذی الحجه است. احرام، طواف قدوم، سعی بين صفا و مروه و حلق و تقصير نيز اركان عمره به عنوان سنتی مؤکد است.[۲۶]
زيديان و حرمین
زيديه در نخستين مراحل شکل‌گيری، مدافع قيام هایی بودند که در مکه يا مدينه به رهبری برخی از شخصيت‌های منسوب به اهل بيت(ع) بر پا می‌شد.[۲۷]
ادامه حیات در یمن
در سال 284 قمری حکومت زيدی به رهبری الهادی الي الحق در يمن برپا شد.[۲۸] از سده سوم قمری زیدیه با فراز و فرودهایی مداوما در یمن مستقر بوده و با حرمین و حاکمان آن در تعامل بود.[۲۹] امروزه نیز جمعیت قابل توجهی از جمعیت یمن را زیدیه تشکیل می‌دهند[۳۰] در سال 1435قمری/2014میلادی انقلاب حوثی‌ها با حمایت بسیاری از گروهها و قبایل یمن صورت گرفت که به دنبال آن جنبش انصارالله یمن رقم خورد.[۳۱] فقيهان معاصر زيدی از وضعيت سياسی–اجتماعی حاكم بر مسجد الحرام و سيطره آل سعود ناراضی‌اند و نقدهای تندی بر رفتار آل سعود دارند.[۳۲]
در قرن پنجم شريف محمد بن جعفر حسنی که مورد حمايت صلیحیان اسماعیلی مذهب یمن (حک439-532ق.) بود، از 455 تا 487 بر مکه و نيز مدينه حکمرانی کرد و اذان شيعی در عهد او برقرار بود اما از گزارش‌های مختلف بر مي‌آيد که سلطان آلپ ارسلان سلجوقی در462قمری در ازای حمايت و کمک مالی به او، خواستار ترک شعار اذان زيدی شد.[۳۳] در قرن یازدهم قمری گزارش‌ها حکایت از آمدن محمل يمن به مکه، نخستين بار در 980 و سپس در 1049 قمری با همراهی امام وقت زيديان دارد.[۳۴]
حاکمان زیدی در مکه
شرفای مکه که سده‌ها (از قرن چهارم تا قرن چهاردهم قمری) بر مکه حکومت داشتند، از نوادگان امام حسن(ع) و بر مذهب زيديه بودند و حکومتشان موجب رونق فعاليت‌های تبليغی زيديان در حجاز شد.[۳۵] گزارش داده‌اند که زيدی مذهبان در جشن‌های مخصوص اعياد مذهبی در مکه، در کنار پيروان ديگر مذاهب، فعال بوده‌اند.[۳۶]
بنابر گزارشی در سال 497 قمری زیدیه دارای جایگاه اختصاصی برای اقامه نماز جماعت در اوقات شبانه روز در مسجدالحرام بودند.[۳۷] در سال 578قمری اذان زیدی (شامل ذکر حي علي خير العمل) بر پا بوده است.[۳۸] گزارش‌ها حاکی از کاهش نفوذ زیدیه از قرن هشتم قمری است.[۳۹] از قرن دهم به بعد منابع متعددی تغییر مذهب شریفان مکه به اهل سنت را گزارش کرده‌اند.[۴۰]
در عصر سلطه عثمانی بر حرمين، به دليل دشمنی زيديان با حکومت عثمانی در يمن، نفوذ زيديان در مکه از ميان رفت و شرفای مکه نيز سعی می‌کردند به شکل علنی از زيديان حمايت نکنند. بدين ترتيب در برخی سال‌ها حج گزاری زيديان يمنی با محدوديت از سوی شرفای مکه همراه شد و جمعيت زيديان مکه به مذهب حنفی که مورد حمايت شيعيان بود درآمدند.[۴۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ اعیان الشیعة، ج7، ص107؛ الزیدیة، ص65.
- ↑ الارشاد، ص171.
- ↑ اعیان الشیعة، ج7، ص108.
- ↑ درسنامه فرق و مذاهب کلامی، ص53.
- ↑ الزیدیة، ص298.
- ↑ انساب الاشراف، ج3، ص352 – 355؛ ج5، ص 135؛ البدايه و النهايه، ج11، ص5-6؛ تاريخ ابن خلدون، ج1، ص250-253، ج4، ص6-17 و 282.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص14، 474؛ تاريخ الاسلام، ج11، ص12-13.
- ↑ تاريخ ابن خلدون، ج4، ص142-144.
- ↑ احسن التقاسيم مقدسي، ص238؛ تاریخ ابن خلدون ج4، ص50؛ علوم انساني دانشگاه الزهرا(س)، ش55، ص73 - 106 «مذهب ادريسيان»،
- ↑ فرق الشیعة، ص67- 70.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ترجمه دکتر محسن مؤیدی، ص41؛ اسفرائینی، التبصیر فی الدین، ص28.
- ↑ اسفرائینی، التبصیر فی الدین، ص28؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص 159-160.
- ↑ الزیدیه، ص86
- ↑ الزیدیه، ص209 و 216-217
- ↑ اسفراینی، التبصیر فی الدین، ج1، ص35؛ حنفی، نقد الزیدیة للمذاهب الکلامیة، ص55.
- ↑ نقد الزیدیة، ص229.
- ↑ صبحی، الزیدیة، ص156.
- ↑ اسفراینی، التبصیر فی الدین، ج1، ص63؛ حنفی، نقد الزیدیة للمذاهب الکلامیة، ص181 ،188 و218.
- ↑ ارشاد الطالبين الي نهج المسترشدين، ص337.
- ↑ الاربعين في اصول الدين، ج2، ص255 - 256؛ اشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت، ص483؛ اصول الايمان، ص222؛ نصیرالدین طوسی، قواعد العقاید، ص125-126؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج1، ص154- 155.
- ↑ تلخيص المحصل، ص416-417؛ الاربعين في اصول الدين، ج2، ص 268؛ موسوعه مصطلحات الامام الفخر الرازي، ص93،415، 453.
- ↑ الملل و النحل، ج1، ص155 -156.
- ↑ ابکار الافکار في اصول الدين، ج5، ص198؛ الاربعين في اصول الدين، ج2، ص 263.
- ↑ تلخيص المحصل ص461-462.
- ↑ منسك الحج و العمرة، الکسبی، ص 4؛ المنسك الحجّ و العمره، صلاح بن احمد، ص 3-7؛ مسند زيد بن علی، ص 220.
- ↑ منسك الحج و العمرة، قاسم صلاح عامر، ص4-6؛ المنسك الحج والعمره، صلاح بن احمد، ج1، ص6 – 7.
- ↑ الارشاد في معرفه حجج الله علي العباد، ج2، ص212.
- ↑ تاريخ ابن خلدون، ج4، ص142-144.
- ↑ تاریخ فرق اسلامی، ج2، ص75-78؛ تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، ص236؛ زیدیه تاریخ و عقاید، ص85.
- ↑ اطلس شیعه، ص465-466.
- ↑ جنبش انصارالله یمن، ص230-238.
- ↑ الاعتصام، ش 11، ص13 -14، «وضعية المسجد الحرام فی ظل حكم آل سعود».
- ↑ تاريخ ابن خلدون، ج3، ص581؛ العقد الثمين، ج1، ص440؛ الکامل في التاريخ ج10، ص61.
- ↑ موسوعه العتبات المقدسه، ج2، ص294.
- ↑ مسالک الابصار في ممالک الامصار، ج4، ص55-56.
- ↑ تذکره بالاخبار، ص112؛ رحله ابن بطوطه ج1، ص402.
- ↑ نثر الدر المکنون من فضائل اليمن الميمون، ص14-16.
- ↑ رحله ابن جبير، ص70.
- ↑ العقد الثمين، ج4، ص108؛ ج6، ص313؛ غايه المرام، ج2، ص96؛ اتحاف الوری، ج4، ص411 و ج3، ص685؛
- ↑ تحصيل المرام، ج2، ص786-788؛ نک: ميقات حج، ش22، ص68«تاريخ تشيع در مکه و جبل عامل و حلب»؛ تاريخ مکه از آغاز تا دولت شرفاي مکه، ص445-446.
- ↑ صفحات من تاريخ مکه، ج1، ص 234؛ ترحال في الجزيره العربيه، ج1، ص 288
منابع
- اعیان الشیعة، احمد امین، بیروت، دار المعارف، بی تا.
- فرق الشیعة حسن بن موسی نوبختی، قم، انتشارات مکتبة المفید، 1388ق.
- الزیدیه، احمد محمود صبحی، بیروت، دار النهضة العربیة، 1411ق.
- انساب الاشراف، احمد بن يحيی البلاذری، بيروت، دار الفکر، 1417ق.
- البداية و النهاية في التاريخ، اسماعيل بن عمر بن کثير، بيروت، دار الفکر، 1407ق.
- تاريخ ابن خلدون، عبدالرحمان ابن خلدون، بيروت، دار الفکر، 1408ق.
- معجم البلدان، ياقوت حموی، بيروت، دار صادر، 1995م.
- احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم، محمد بن احمد المقدسی، قاهره، مکتبه مدبولی، 1411ق.
- تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، محمد بن احمد الذهبی، بيروت، دار الکتاب العربي، 1410ق.
- الملل و النحل، محمد بن عبد الکریم شهرستانی، قم، الشریف الرضی، 1364ش.
- مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ابوالحسن اشعری، بیروت، المکتبة العصریة، 1411ق.
- التبصیر فی الدین، ابوالمظفر اسفرائنی، بیروت، عالم الکتب، 1411ق.
- نقد الزیدیة للمذاهب الکلامیة، امام حنفی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، 2006م.
- الأربعين في أصول الدين، فخر الدين رازى، قاهره، مكتبة الكليات الأزهرية، 1986م.
- إرشاد الطالبين إلى نهج المسترشدين، فاضل مقداد، قم، كتابخانه مرعشى، 1405ق.
- الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، محمد شیخ مفید، بيروت، دار المفيد، 1414ق.
- إشراق اللاهوت في نقد شرح الياقوت، عميد الدين عبيدلى، تهران، ميراث مكتوب،1381ش.
- اصول الایمان، عبد القاهر بغدادى، بيروت، دار ومكتبة الهلال، 2003م.
- الاعتصام(ماهنامه)، یمن، رابطه علماء الیمن، 2016م.
- تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، محمد نصیر الدین الطوسی، بیروت، دارالاضواء، 1405ق.
- رحلة ابن جبير، محمد بن احمد ابن جبير، بيروت، دار مكتبة الهلال، 1986م.
- نثر الدرّ المكنون من فضائل اليمن الميمون، محمد بن على اهدلى، مصر، مطبعه زهران، بی‌تا.
- تاریخ فرق اسلامی، حسین صابری، تهران، سازمان سمت، 1383ش.
- اطلس شیعه، رسول جعفریان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1387ش.این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه فرق و مذاهب کلامی است.