باب بنی‌شیبه

باب بنی‌شیبه: از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام می‌باشد. این در روبروی خانه‌های بنی‌شیبه قرار داشت و فرزندان شیبة بن عثمان، از آن استفاده می‌کردند. برای این باب نام‌های دیگری چون باب بنی‌عبد شمس بن عبدمناف، باب السلام و باب السیل گزارش شده است. این در قبلا یک ورودی برای مسجد بوده که در دوران مهدی عباسی ساخته شده است. این در تا روزگار ابوبکر به عنوان حد مسجدالحرام بود. حضرت علی(ع) در جریان فتح مکه، بت هبل را به فرمان پیامبر(ص) شکست و آن‌را در درگاه باب بنی‌شیبه دفن کرد. این باب یکی از مکان‌های استجابت دعا شمرده شده است و از درهایی بود که کنار آن بر جنازه‌ها نماز می‌خواندند. کنار باب بنی‌شیبه، مناره‌ای به همین نام وجود داشت که در دوره مهدی عباسی تعمیر شد و در زمان‌های مختلف بازسازی شده است. این باب در دوران سعودی و در 12 رجب سال 1387ق. برداشته شد.

موقعیت باب

باب بنی‌شیبه در ضلع شرقی مسجدالحرام، نخستین در از سمت شمال بود^[۱]که با سه لنگه در برابر باب کعبه^[۲]و مقام ابراهیم^[۳]و شمال چاه زمزم قرار داشت.^[۴]این باب در برابر خانه‌های بنی‌شیبه قرار داشت^[۵]و فرزندان شیبة بن عثمان، ‌پرده‌داران کعبه، ^[۶] از آن استفاده می‌کردند.

نام‌های دیگر

نام‌های دیگر آن عبارتند از: باب بنی‌عبد شمس بن عبدمناف در دوره جاهلیت و آغاز اسلام؛ باب بنی‌شیبه به علت روبه‌رو بودن با خانه‌های بنی‌شیبه؛^[۷] و باب السلام (از قرن9ق.) ^[۸]به تناسب دعای پیامبر(ص): «اللهم انت السلام و منک السلام، حینا ربنا بالسلام» هنگام ورود از این در و روبه‌رو شدن با کعبه.^[۹] نیز از آن‌جا که سیل گاهی از همین در وارد مسجد می‌شد، آن را باب السیل نیز خوانده‌اند.^[۱۰]

تاریخ ساخت

باب بنی‌شیبه که نخست همانند همه درهای مسجدالحرام تنها به عنوان ورودی بود، نخستین بار در گسترش اول دوران مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) ساخته شد. از این باب خلفا استفاده می‌کردند.^[۱۱]

اوصاف باب

ازرقی (م. نیمه اول قرن3ق.) در وصف این در که 24 ذرع (حدود 12 متر) پهنا داشت، آن را دارای دو ستون و سه طاق به طول 10 ذرع (حدود پنج متر) با نقش و ‌نگار برجسته دانسته است. بالای این در، پنجره‌ای ساجی و منقش و تزیین شده با طلا و گوهرها به طول 27 ذرع (بیش‌از 13‌متر) و به عرض سه ذرع و 12 انگشت (بیش از 5/1 متر) وجود داشت. فاصله این پنجره تا زمین 17 ذرع (حدود 5/8 متر) بود. بر روی دیوار قسمت بالای در، کتیبه‌ای قرار داشت که در آن، از ساخت این در به دستور مهدی عباسی و نیز از نام سازنده آن، یاد شده بود.^[۱۲]

حد مسجدالحرام

باب بنی‌شیبه که تا روزگار ابوبکر (حک: 11-13ق.) به عنوان حد مسجدالحرام به شمار می‌رفت، ^[۱۳] محل ورود پیامبر(ص) بود.^[۱۴]در ماجرای نصب حجرالاسود، وقتی میان قبیله‌ها اختلاف افتاد و تصمیم گرفتند تا قضاوت بر عهده نخستین کسی باشد که از باب بنی‌شیبه وارد می‌شود، پیامبر از این باب وارد شد و به حل اختلاف پرداخت.^[۱۵]

در فتح مکه (8ق.) علی(ع) بت هبل را به فرمان پیامبر(ص) شکست و آن را در درگاه باب بنی‌شیبه دفن کرد.^[۱۶]

باب استجابت دعا

باب بنی‌شیبه از مکان‌های استجابت دعا شمرده شده است.^[۱۷]‌گزارش‌هایی درباره ورود پیامبر از این در ‌گزارش شده^[۱۸]و از این‌رو، ورود از این باب را مستحب دانسته‌اند.^[۱۹]گروهی این استحباب را ویژه زائرانی می‌دانند که از سوی مدینه وارد مسجدالحرام می‌شوند؛^[۲۰] اما بیشتر فقیهان استحباب را شامل همه حاجیان می‌دانند.^[۲۱]

این در همانند باب بنی‌هاشم و باب عباس، از درهایی بود که کنار آن بر جنازه‌ها نماز می‌خواندند.^[۲۲]در سرکوب قیام عبدالله بن زبیر در دوران عبدالملک بن مروان (حک: 65-86ق.) حجاج بن یوسف ثقفی، فرمانده سپاه او، نیروهای دمشقی سپاهش را کنار این در جای داد.^[۲۳]

بازسازی باب

باب بنی‌شیبه در دوران حکومت سلطان سلیمان عثمانی (حک: 926-974ق.) تعمیر گشت^[۲۴]و بالای آن، عباراتی شامل تاریخ تعمیر باب به فرمان سلطان عثمانی، نام مبارک خداوند، و نام پیامبر و عشره مبشره و امام حسن و امام حسین نوشته شد. به سال 1134ق. معمار محمد افندی در ترمیم مسجدالحرام، برخی از قسمت‌های باب السلام را سنگفرش کرد.^[۲۵]سرانجام این باب در دوران سعودی و در 12رجب سال 1387ق. برداشته شد.^[۲۶]در جایگاه آن، طاقی با دوستون چهار گوش بلند از سنگ مرمر قرار دادند و روبه‌روی آن در مسعی دری به همین نام ساختند.

نقوش باب

در زیر طاق، آیه46 سوره حجر: ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنینَ و بر طاق، آیه80 سوره اسراء: رَبِّ اَدْخِلْنی‏ مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ اَخْرِجْنی‏ مُخْرَجَ صِدْقٍ... و در دیگر سوی طاق، برابر مقام ابراهیم، آیه 73 سوره زمر: سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدینَ با آب طلا نوشته شد.^[۲۷]بعدها این طاق نیز ویران گشت و به نشانه آن، در جایگاه «باب بنی‌شیبه» در روزهای جمعه طاقی سیّار نهادند که امام جمعه در آن‌جا به نماز می‌‏ایستاد.^[۲۸]

مناره‌ بنی‌شیبه

کنار باب بنی‌شیبه، مناره‌ای به همین نام وجود داشت که در دوره مهدی عباسی تعمیر شد.^[۲۹]این مناره که به عنوان ماذنه نیز استفاده می‌شد، به سال 809ق. فروریخت و سال بعد در حکومت ناصر فرج، حاکم مملوکی مصر (حک: 801-815ق.) تعمیر شد.^[۳۰]این مناره تا پیش از ویران‌سازی نهایی به سال1375ق. در جریان گسترش دوران سعودی، بارها تعمیر و بازسازی شد.^[۳۱]

پانویس

↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص306؛ سفرنامه ناصر خسرو، ص128.
↑ رحلة ابن جبیر، ص73؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص377.
↑ اخبار مکه، فاکهی، ج1، ص322.
↑ مرآة الحرمین، ج1، ص228.
↑ التاریخ القویم، ج3، ص372؛ ج4، ص389.
↑ انساب الاشراف، ج1، ص59؛ مغنی المحتاج، ج1، ص483.
↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص74، 187؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص51؛ التاریخ القویم، ج3، ص372؛ ج4، ص389.
↑ اتحاف الوری، ج3، ص645؛ اثارة الترغیب، ص303؛ مرآة الحرمین، ج1، ص230.
↑ الشرح الکبیر، ج3، ص380؛ مرآة الحرمین، ج1، ص32؛ مغنی المحتاج، ج1، ص483.
↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص33؛ المنمق، ص273؛ البدایة و النهایه، ج2، ص367.
↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص77.
↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص77، 84؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص188.
↑ التاریخ القویم، ج3، ص372.
↑ المغازی، ج3، ص959؛ الطبقات، ج2، ص131.
↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص33.
↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص238؛ علل‌الشرایع، ج2، ص450.
↑ السنن الکبری، ج5، ص72؛ تحصیل المرام، ج2، ص587.
↑ المغازی، ج3، ص1097؛ وسائل الشیعه، ج11، ص224.
↑ المقنعه، ص399؛ المجموع، ج8، ص10؛ المغنی، ج3، ص380.
↑ فتح العزیز، ج7، ص269.
↑ الشرح الکبیر، ج2، ص42؛ مغنی المحتاج، ج1، ص484.
↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص97؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص202.
↑ اتحاف الوری، ج2، ص94؛ تاریخ دمشق، ج28، ص237.
↑ تاریخ عماره و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص77-78.
↑ التاریخ القویم، ج4، ص531.
↑ التاریخ القویم، ج3، ص372.
↑ مرآة الحرمین، ج1، ص229.
↑ فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص68.
↑ تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص159.
↑ اتحاف الوری، ج3، ص457؛ تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص159.
↑ التاریخ القویم، ج4، ص570؛ ج5، ص185.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب بنی‌شیبه.

اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش شلتوت، مکه، جامعة‌ام القری، 1404ق؛

اثارة الترغیب و التشویق: محمد بن اسحق الخوارزمی (م. 827ق.)، به کوشش کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق؛

اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛

اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛

انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛

البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق؛

التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛

تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر عماره، مکه، جامعة‌ام القری؛

تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر (م. 571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛

تاریخ مکة المشرفه: محمد ابن الضیاء (م. 854ق.)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق؛

تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. 1321ق.)، به کوشش عبدالملک دهیش، 1424ق؛

حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. 1230ق.)، احیاء الکتب العربیه؛

رحلة ابن جبیر: محمد بن ‏احمد (م. 614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛

رحلة ابن‏ بطوطه: ابن‏ بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، رباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛

سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. 481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛

السنن الکبری: البیهقی (م. 458ق.)، بیروت، دار الفکر؛

الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م. 682ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛

الطبقات الکبری: ابن‏ سعد (م. 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛

علل الشرایع: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق؛

فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. 623ق.)، دار الفکر؛

فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی: ترجمه: شیخی، تهران، مشعر، 1386ش؛

المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.)، دار الفکر؛

مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛

المغازی: الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق؛

مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق؛

المغنی: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛

المقنعه: المفید (م. 413ق.)، قم، نشر اسلامی، 1410ق؛

من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق؛

المنمق: ابن حبیب (م. 245ق.)، به‏کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم ‏الکتب، 1405ق؛

وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.)، قم، آل البیت:، 1412ق.

[1] اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص306؛ سفرنامه ناصر خسرو، ص128.

[2] رحلة ابن جبیر، ص73؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص377.

[3] اخبار مکه، فاکهی، ج1، ص322.

[4] مرآة الحرمین، ج1، ص228.

[5] التاریخ القویم، ج3، ص372؛ ج4، ص389.

[6] انساب الاشراف، ج1، ص59؛ مغنی المحتاج، ج1، ص483.

[7] اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص74، 187؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص51؛ التاریخ القویم، ج3، ص372؛ ج4، ص389.

[8] اتحاف الوری، ج3، ص645؛ اثارة الترغیب، ص303؛ مرآة الحرمین، ج1، ص230.

[9] الشرح الکبیر، ج3، ص380؛ مرآة الحرمین، ج1، ص32؛ مغنی المحتاج، ج1، ص483.

[10] اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص33؛ المنمق، ص273؛ البدایة و النهایه، ج2، ص367.

[11] اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص77.

[12] اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص77، 84؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص188.

[13] التاریخ القویم، ج3، ص372.

[14] المغازی، ج3، ص959؛ الطبقات، ج2، ص131.

[15] اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص33.

[16] من لایحضره الفقیه، ج2، ص238؛ علل‌الشرایع، ج2، ص450.

[17] السنن الکبری، ج5، ص72؛ تحصیل المرام، ج2، ص587.

[18] المغازی، ج3، ص1097؛ وسائل الشیعه، ج11، ص224.

[19] المقنعه، ص399؛ المجموع، ج8، ص10؛ المغنی، ج3، ص380.

[20] فتح العزیز، ج7، ص269.

[21] الشرح الکبیر، ج2، ص42؛ مغنی المحتاج، ج1، ص484.

[22] اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص97؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص202.

[23] اتحاف الوری، ج2، ص94؛ تاریخ دمشق، ج28، ص237.

[24] تاریخ عماره و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص77-78.

[25] التاریخ القویم، ج4، ص531.

[26] التاریخ القویم، ج3، ص372.

[27] مرآة الحرمین، ج1، ص229.

[28] فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص68.

[29] تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص159.

[30] اتحاف الوری، ج3، ص457؛ تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص159.

[31] التاریخ القویم، ج4، ص570؛ ج5، ص185.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]