بازسازی مسجد النبی (عثمان بن عفان)
بازسازی مسجدالنبی در خلافت عثمان بن عفان شش سال پس از شروع خلافت او آغاز شد. در این بازسازی مسجدالنبی تا 23% گسترش یابد و از سه جهت شمال، جنوب و غرب توسعه پیدا کرد.
برخی منابع دلیل بازسازی مسجد در زمان عثمان را شکایت مردم از کوچک‌بودن فضا و خرابی ستون‌های مسجد دانسته‌اند؛ اما عده‌ای دیگر ذکر می‌کنند که مردم موافق توسعه مسجد نبودند و عثمان با نقل روایتی از پیامبر(ص) مبنی بر ثواب بنا‌کردن مسجد، مردم را راضی به گسترش مسجدالنبی کرد.
در این بازسازی معماری مسجدالنبی تغییراتی پیدا کرد. کاربرد سنگ به جای خشت در مصالح ساخت مسجد از جمله این تغییرات بود. ستون‌ها نیز به جای چوب با سنگ ساخته شدند. سقف‌ها با چوب ساج ساخته و دیوارها نیز با گچ، سفید شد . به منظور حفاظت از خلیفه در هنگام نماز، در اطراف محل محراب، مقصوره‌ای (دیواره) از خشت ساخته شد که عثمان در هنگام نماز در آنجا می‌ایستاد.
تاریخ شروع بازسازی
عثمان بن عفان از سال 24 تا 35 قمری بر جایگاه خلافت نشست؛[۱] اما درباره تاریخ شروع بازسازی مسجد النبی اقوال مختلفی مطرح است. برخی مورخین همچون یحیی بن سعید سال ۲۴ق[۲] و عده‌ای دیگر مانند رزین ۴ سال پس از شروع خلافت یعنی سال ۲۷ق را ذکر می‌کنند[۳] که به نظر پژوهشگران برای قول اول و دوم، روایت موافق و دلالت‌کننده‌ای نداریم.[۴]
ابن النجار جهانگرد مسلمان، تاریخ شروع توسعه را سال ۲۹ق و تاریخ پایان را سال ۳۰ق ذکر می‌کند.[۵] ابن حجر عسقلانی نیز زمان بازسازی را ۳۰ق می‌داند.[۶] از نظر مورخین هر دو قول اخیر صحیح و قابل جمع است، به این صورت که قول ابن حجر به پایان زمان بازسازی و توسعه در زمان عثمان، اشاره می‌کند.[۷]
دلایل بازسازی و توسعه
برخی انگیزه عثمان برای بازسازی مسجد را، شکایت مردم از کوچک‌بودن فضای مسجد و نیز خرابی ستون‌های مسجدالنبی دانسته‌اند.[۸] بر اساس این روایات عثمان در هنگام توسعه مسجد با مردم مشورت کرد و همگی به تخریب و توسعه مسجد رأی دادند.[۹] اما عده‌ای دیگر از پژوهشگران معتقدند که خلیفه سوم برای اجر الهی تصمیم به توسعه مسجد گرفت؛[۱۰] لذا بنابر روایتی مردم مخالف توسعه مسجد بودند و می‌خواستند به همان شکل سابق باقی بماند [یادداشت ۱] و عثمان برای راضی کردن این گروه روایتی از پیامبر(ص) در ثواب بنا کردن مسجد نقل کرد.[۱۱]
گسترش مسجد
بر اساس بررسی برخی پژوهشگران، مسجد در این بازسازی حدود 23% گسترش یافت.[۱۲] در این بازسازی مسجدالنبی از سه جهت قبله (جنوب)، شمالی و غربی توسعه پیدا کرد. اما به دلیل قرار داشتن خانه همسران پیامبر(ص) در دیوار شرقی، تاریخ‌نگاران اتفاق نظر[۱۳] دارند که خلیفه سوم، مسجد را از جهت شرقی گسترش نداد.[۱۴]
ویژگی‌های توسعه دوره عثمان
مساحت: طول مسجد در حدود 160 ذراع (79/68متر) بیشتر شد. 9 ذراع در جهت قبله (یک رواق) و 9 ذراع در جهت شمالی به مسجد افزوده شد. عرض مسجد 118 ذراع (58/76 متر) یعنی در حدود 9 ذراع (یک رواق) به جهت غربی مسجد افزوده شد.[۱۵] بدین ترتیب از آن پس مسجد 5 رواق موازی در دیوار جنوبی داشت.[۱۶]
مصالح: در این دوره از سنگ به جای خشت استفاده شد. مسجد با سنگ‌های تراشیده و گچ ساخته شد.[۱۷][۱۸]
ستون‌ها: ستون‌ها به‌جای چوب با سنگ تراشیده شده ساخته شدند و برای اینکه قطعه سنگ‌ها به درستی به هم بچسبند از قطعات آهن و سرب گداخته استفاده شد.[۱۹] [۲۰]این شیوه در معماری بیزانس و نیز در مسجد الاقصی دیده شده است.[۲۱]
سقف: سقف از چوب ساج ساخته شد که سوار بر پل‌های چوبی متکی بر ستون‌ها بود.[۲۲]
دیوارها: دیوارها را با گچ، سفید کردند. در دیوار شرقی و غربی نیز دو طاق ایجاد گردید. در دیوار شرقی و غربی پنجره‌ای نصب شد و گفته شده این پنجره ها در قسمت بالای دیوار بوده است.[۲۳]
درها: درهای مسجد در دوره عثمان تغییری نکردند و همان شش در زمان عمر، در معماری این دوره نیز باقی ماند.[۲۴]
محراب: در اطراف محل محراب، مقصوره‌ای (دیواره یا مکانی بسته دور محراب مسجد) از خشت ساختند و پنجره‌هایی در آن قرار دادند که مردم در هنگام نماز از آنجا امام جماعت را ببینند.[۲۵] این کار پس از قتل عُمر و به منظور حفاظت از عثمان صورت گرفت.[۲۶]
پانویس
- ↑ المدینه المنوره، ص 64؛ المدینه المنوره، ص 65
- ↑ وفاء الوفاء، ج۲، ص۵۰۲.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۲، ص۵۰۳.
- ↑ المسجدالنبوی عبر التاریخ، ص۹۵.
- ↑ اخبار مدینه الرسول (الدرة الثمینه)، ص۹۷.
- ↑ فتح الباری، ابن حجر، ج۱، ص۵۴۵.
- ↑ المسجدالنبوی عبر التاریخ، ص۹۵؛ المدینه المنوره، ص 64؛ المدینه المنوره، ص 65
- ↑ عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ص ۹۲
- ↑ الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، ص 308
- ↑ المسجدالنبوی عبر التاریخ، ص۹۳.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۲، ص ۲۴۹
- ↑ المدینه المنوره، ص 65
- ↑ المسجدالنبوی عبر التاریخ، ص۹۳.
- ↑ المدینه المنوره، ص65
- ↑ المدینه المنوره، ص 65
- ↑ المدینه المنوره، ص 65
- ↑ عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ص94
- ↑ المدینه المنوره، ص 65
- ↑ عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ص 94
- ↑ المدینه المنوره، ص 65
- ↑ المدینه المنوره، ص65
- ↑ مدینه منوره، ص 65
- ↑ المدینه المنوره، ص65
- ↑ المدینه المنوره، ص 65
- ↑ المدینه المنوره، ص 65
- ↑ المدینه المنوره، ص 66
- ↑ فکره الناس ذلک و احبوا ان یَدَعَه علی هیئة (وفاء الوفاء، ج۲، ص۲۴۹.)
منابع
- اخبار مدینة الرسول (الدرة الثمینه)، محمد بن محمود بن النجار البغدادی، تحقیق حسین‌محمد علی شکری، شرکة دار الارقم بن ابی الارقم، بیروت، بی‌تا.
- الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، محمد بن النجار، تحقیق صلاح الدین بن عباس شکر، مدینه، مرکز بحثو و دراسات المدینه المنوره، ۱۴۲۶ق.
- عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.
- فتح الباری، ابن حجر، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری،صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م.
- المسجدالنبوی عبر التاریخ، محمد سید الوکیل، دار المجتمع للنشر و التوزیع، جده، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 2001م.