ترویه

ترویه، از نام‌های روز هشتم ذی‌حجه، ناظر به کوچ حاجیان از مکه به مشاعر است.

در این روز حجاج نیت حج تمتع نموده و پس از بستن احرام، از مکه به سمت منا حرکت می‌نمایند و شب را در آنجا بیتوته می‌کنند و صبح عرفه به جانب عرفات رهسپار می‌گردند.

در وجه نام‌گذاری روز هشتم به یوم الترویه، به معانی لغوی آن مانند برداشتن آب ، بستن بار و ... اشاره شده است. بر پایه روایات، پوشیدن لباس احرام در این روز برای کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، مستحب است. همچنین فقهای شیعه و اهل سنت رفتن به مسجدالحرام با پای برهنه و خواندن دعای ویژه و به جا آوردن طواف و نماز آن و کوچ به منا و ... را از کارهای مستحب در این روز می‌دانند.

لغت‌شناسی

«ترویه» از ریشه «ر ـ و ـ ی» ^[۱] به معنای سیراب کردن، برداشتن آب، بستن بار و بنه بر مَرکب،‌ اندیشه کردن در انجام کار و روایت و واگویه کردن سخن کسی است. ^[۲]^[۳]

وجه نام‌گذاری

روز هشتم ماه ذی‌حجه را یوم الترویه می‌نامند. ^[۴]

در وجه نام‌گذاری روز هشتم به یوم الترویه، به هر یک از معانی لغوی پیش‌گفته اشاره شده است؛ زیرا حاجیان در این روز با برداشتن آب و سیراب کردن خود و مرکبشان و بستن بار، رهسپار وقوف و بیتوته در مشاعر می‌شده‌اند. ^[۵]

در روز هشتم ذی‌حجه، حاجیان برای اطمینان یافتن از برداشتن آب از سوی همسفران، از یکدیگر می‌پرسیدند: «هل تروّیتم»^[۶]؛ «آیا آب ذخیره کرده‌اید؟»

بر پایه روایتی از امام صادق(ع) جبرئیل در روز هشتم ذی‌حجه به ابراهیم سفارش کرد که برای خود و خانواده‌اش از مکه آب بردارد؛ زیرا در منا و عرفات آب یافت نمی‌شود. ^[۷]

آن روز از همین جهت «ترویه» نامیده شد. در وجه نام‌گذاری، وجوهی دیگر نیز آورده‌اند؛ از جمله این‌که حضرت آدم(ع) در این روز در پی فراغت از بنای خانه کعبه، در باره پاداش طواف‌کننده و زائر آن به‌اندیشه فرورفت. از این رو، این روز را ترویه نامیدند ^[۸] و ابراهیم(ع) پس از رویای ذبح فرزند در شب هشتم ذی‌حجه، در روز هشتم به‌اندیشیدن در رویای خود پرداخت. ^[۹] مفسران هم از این رویداد یاد کرده‌اند. ^[۱۰]

در برخی روایات، بازگویی و آموزش مناسک حج از جانب جبرئیل(ع) به آدم(ع) یا ابراهیم(ع) در روز هشتم ذی‌حجه، دلیل این نام‌گذاری دانسته شده است. ^[۱۱]

یوم الترویه را «یوم النقله» و «یوم المنی» نیز گفته‌اند؛ زیرا حاجیان در آن روز از مکه به منا حرکت می‌کنند.^[۱۲]

یوم ترویه در قرآن

بر پایه برخی گزارش‌ها، آیاتی از قرآن کریم بر روز ترویه تفسیر و تطبیق شده است.

به روایتی، مقصود از «الشفع» در آیه سه سوره فجر که خداوند به آن سوگند یاد کرده، روز ترویه است. ^[۱۳]

بر پایه سخن سعید بن مسیب، واژه «شاهد» در آیه 3 سوره بروج که خداوند به آن سوگند خورده، روز ترویه است. ^[۱۴]

آیه 196 سوره بقره از سه روز روزه در موسم حج و هفت روز روزه در پی بازگشت به وطن برای کسی که حج تمتع به جا آورده، ولی قربانی ندارد، یاد کرده است: ﴿فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ اَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ اِذا رَجَعْتُمْ...﴾

مفسران بر آنند که مقصود از سه روز روزه (فَصِیامُ ثَلاثَةِ اَیَّامٍ فِی الْحَجِّ) در ایام حج، هفتم تا نهم ذی‌حجه است. از این رو، آیه شامل روز ترویه هم می‌شود. ^[۱۵]

به گفته برخی مفسران، مقصود از «ایام معلومات» در آیه 28 سوره حج دهه اول ذی‌حجه ^[۱۶] و یا پنج روز از آن است؛ یعنی روزهای ترویه و عرفه و عید قربان تا روز دوازدهم ^[۱۷] که مردم در آن به ذکر خداوند فراخوانده شده‌اند: ﴿وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللهِ فی‏ اَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ...﴾.

پیشینه ترویه

در روزگار جاهلیت، ترویه واپسین روز از بازار ذوالمجاز و عکاظ بوده ^[۱۸] و در آن روز، پرده دیباج را بر کعبه می‌پوشاندند. ^[۱۹]

وقایع تاریخی

از رویدادهای تاریخی این روز در مکه، می‌توان از این موارد یاد کرد:

1. عزیمت امام حسین(ع) و همراهانش به عراق در سال 60 ق.^[۲۰]؛

2. قیام حسین بن علی بن حسن مثلث، از نوادگان امام حسن(ع) بر ضد‌ هادی عباسی به سال 169 یا 170ق. که به کشته شدن وی و جمعی فراوان از یارانش در فخ در شش میلی مکه انجامید ^[۲۱]؛

3. هجوم ابوطاهر قرمطی در سال 317ق. به مکه و کشتار بیش از 30000 تن از حاجیان و مردم مکه و سرقت حجرالاسود به دست وی. ^[۲۲]

اعمال مستحبات

روز ترویه یکی از ارزشمندترین روزهای موسم حج است که آداب مخصوص به خود دارد و مستحب است که حاجی در این روز، اعمالی را انجام دهد:

بستن احرام

به باور همه فقیهان اهل سنت ^[۲۳] و مشهور فقیهان امامی، ^[۲۴] احرام بستن برای حج در روز هشتم، برای کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، مستحب است.

اهل سنت به روایت جابر ^[۲۵] و مشهور امامیان ^[۲۶] نیز به روایاتی ^[۲۷] استناد کرده‌اند.

در برابر، برخی از امامیان به پشتوانه ظاهر واژه امر: «و احرم بالحج» در پاره‌ای روایات، به وجوب احرام در روز ترویه باور دارند. ^[۲۸]

اقامه نماز در منا

به باور فقیهان اهل سنت، مستحب است حاجی نماز ظهر و عصر روز ترویه را در منا بخواند، ^[۲۹] بر خلاف امامیان که به پشتوانه روایت محمد بن مسلم، خواندن نماز ظهر و عصر در مکه را برای غیر امام (امیر الحاج) مستحب می‌دانند ^[۳۰] و تنها بر سرپرست حاجیان (امام) اقامه نماز ظهر در منا در روز ترویه را مستحب می‌دانند. ^[۳۱]

بیتوته در منا

به هر روی، مستحب است حاجی در روز ترویه، نخست به منا برود و در شب نهم تا طلوع فجر در منا بیتوته کند و سپس رهسپار عرفات گردد. ^[۳۲]

مستحبات دیگر

بر پایه روایات، ^[۳۳] فقیهان شیعه و اهل سنت روزه گرفتن در روز ترویه را برای غیر حاجیان، ^[۳۴] گرفتن شارب و چیدن ناخن و غسل ^[۳۵] و نیز پوشیدن لباس احرام و رفتن به مسجدالحرام با پای برهنه با وقار و آرامش، بستن احرام پس از نماز ظهر یا عصر در نزدیکی مقام ابراهیم، و خواندن دعای ویژه و به جا آوردن طواف و نماز آن و کوچ به منا را از کارهای مستحب در این روز می‌دانند. ^[۳۶] برخی روایات اهل سنت، به احیاء و شب‌زنده‌داری در شب ترویه سفارش کرده‌اند. ^[۳۷]

پانویس

↑ . العین، ج8، ص312؛ الصحاح، ج6، ص2364؛ تاج العروس، ج19، ص481، «روی.
↑ . المنیر، ج2، ص247؛ لسان العرب، ج14، ص350، «روی.
↑ لغت‌نامه، ج5، ص6686، «ترویه.
↑ . البحر الرائق، ج2، ص587؛ منتهی المطلب، ج10، ص119.
↑ . اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص188؛ المفصل، ج11، ص353.
↑ . اخبار مکه، ج1، ص188.
↑ . المحاسن، ج2، ص336؛ علل الشرائع، ج2، ص436.
↑ . التفسیر الکبیر، ج5، ص189.
↑ . البحر الرائق، ج2، ص587-588؛ منتهی المطلب، ج9، ص362؛ المغنی، ج3، ص105.
↑ . مجمع البیان، ج2، ص46؛ تفسیر بیضاوی، ج5، ص20.
↑ . فتح الباری، ج5، ص321؛ عمدة القاری، ج9، ص296.
↑ . مواهب الجلیل، ج3، ص311-312؛ ج4، ص167؛ کشاف القناع، ج2، ص569.
↑ . مجمع البیان، ج10، ص348؛ نور الثقلین، ج5، ص571.
↑ . تفسیر بغوی، ج4، ص467؛ زاد المسیر، ج4، ص424.
↑ . التبیان، ج2، ص160؛ فقه القرآن، ج1، ص194؛ احکام القرآن، ج1، ص355.
↑ . التبیان، ج2، ص175؛ تفسیر العز بن عبدالسلام، ج2، ص351.
↑ . زاد المسیر، ج3، ص233؛ عمدة القاری، ج10، ص56.
↑ . المحبر، ص267؛ المفصل، ج14، ص63، 68.
↑ . اخبار مکه، ج1، ص252؛ المفصل، ج12، ص19.
↑ . الارشاد، ج2، ص66؛ البدایة و النهایه، ج8، ص171.
↑ . تاریخ طبری، ج6، ص410؛ عمدة الطالب، ص183.
↑ . الکامل، ج8، ص207؛ تاریخ الاسلام، ج23، ص380-381.
↑ . المجموع، ج7، ص181؛ مغنی المحتاج، ج1، ص517.
↑ . المبسوط، طوسی، ج1، ص364؛ المقنعه، ص407؛ العروة الوثقی، ج4، ص609.
↑ . صحیح البخاری، ج2، ص186، ح1568.
↑ . مختلف الشیعه، ج4، ص222؛ الحدائق، ج16، ص16.
↑ . الکافی، ج4، ص454، ح1؛ التهذیب، ج5، ص167، ح557.
↑ . الکافی، ج4، ص454، ح1؛ الوسیله، ص176؛ مختلف الشیعه، ج4، ص22.
↑ . الشرح الکبیر، ج3، ص423؛ الثمر الدانی، ج1، ص370؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص91.
↑ . المبسوط، طوسی، ج1، ص364؛ المقنعه، ص407.
↑ . السرائر، ج1، ص586؛ جواهر الکلام، ج19، ص6.
↑ . النهایه، ص249؛ الحدائق، ج16، ص351، 353؛ بدایة المجتهد، ج1، ص277.
↑ . من لا یحضره الفقیه، ج2، ص82؛ کنز العمال، ج5، ص67.
↑ . منتهی المطلب، ج9، ص358؛ تذکرة الفقهاء، ج6، ص192؛ مواهب الجلیل، ج3، ص312.
↑ . من لا یحضره الفقیه، ج2، ص537؛ کشف الغطاء، ج1، ص160.
↑ . الجامع للشرائع، ص204؛ المعتبر، ج2، ص782؛ مختلف الشیعه، ج4، ص223، 226.
↑ . الجامع الصغیر، ج2، ص557؛ کنز العمال، ج5، ص66.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ترویه.

احکام القرآن: الجصاص (م. 370ق.)، به کوشش عبدالسلام، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق.
اخبار مکه: الازرقي (م. 248ق.)، به کوشش رشدي الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
الارشاد: المفيد (م. 413ق.)، بيروت، دار المفيد، 1414ق.
اسرار عرفاني حج: محمد تقي فعالي، تهران، مشعر، 1386ش.
البحر الرائق: ابونجيم المصري (م. 970ق.)، به کوشش زکريا عميرات، بيروت، دار الکتب العلميه، 1418ق.
بداية المجتهد: ابن رشد القرطبي (م. 595ق.)، به کوشش العطار، بيروت، دار الفکر، 1415ق.
البداية و النهايه: ابن کثير (م. 774ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1408ق.
تاج العروس: الزبيدي (م. 1205ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار الفکر، 1414ق.
تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير: الذهبي (م. 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دار الکتاب العربي، 1410ق.
تاريخ طبري (تاريخ الامم و الملوک): الطبري (م. 310ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، اعلمي، 1403ق.
التبيان: الطوسي (م. 460ق.)، به کوشش العاملي، بيروت، دار احياء التراث العربي.
تذکرة الفقهاء: العلامة الحلي (م. 726ق.)، قم، آل البيت، 1414ق.
تفسير العز بن عبدالسلام: عزالدين عبدالسلام (م. 660ق.)، به کوشش عبدالله بن ابراهيم، بيروت، دار ابن حزم، 1416ق.
التفسير الکبير: الفخر الرازي (م. 606ق.)، قم، دفتر تبليغات، 1413ق.
تفسير بغوي (معالم التنزيل): البغوي (م. 510ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1420ق.
تفسير بيضاوي (انوار التنزيل): البيضاوي (م. 685ق.)، به کوشش عبدالقادر، بيروت، دار الفکر، 1416ق.
تهذيب الاحکام: الطوسي (م. 460ق.)، به کوشش موسوي و آخوندي، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1365ش.
الثمر الداني: الآبي الازهري (م. 1330ق.)، بيروت، المکتبة الثقافيه.
الجامع الصغير: السيوطي (م. 911ق.)، بيروت، دار الفکر، 1401ق.
الجامع للشرائع: يحيي بن سعيد الحلي (م. 690ق.)، به کوشش گروهي از فضلا، قم، سيد الشهداء، 1405ق.
جواهر الکلام: النجفي (م. 1266ق.)، به کوشش قوچاني و ديگران، بيروت، دار احياء التراث العربي.
الحدائق الناضره: يوسف البحراني (م. 1186ق.)، به کوشش آخوندي، قم، نشر اسلامي، 1363ش.
زاد المسير: ابن الجوزي (م. 597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بيروت، دار الکتاب العربي، 1422ق.
السرائر: ابن ادريس (م. 598ق.)، قم، نشر اسلامي، 1411ق.
الشرح الکبير: عبدالرحمن بن قدامه (م. 682ق.)، بيروت، دار الکتب العلميه.
الصحاح: الجوهري (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بيروت، دار العلم للملايين، 1407ق.
صحيح البخاري: البخاري (م. 256ق.)، بيروت، دار الفکر، 1401ق.
العروة الوثقي: سيد محمد کاظم يزدي (م. 1337ق.)، قم، النشر الاسلامي، 1420ق.
علل الشرائع: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحيدريه، 1385ق.
عمدة الطالب: ابن عنبه (م. 828ق.)، به کوشش آل الطالقاني، نجف، المطبعة الحيدريه، 1380ق.
عمدة القاري: العيني (م. 855ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي.
العين: خليل (م. 175ق.)، به کوشش المخزومي و السامرائي، دار الهجره، 1409ق.
فتح الباري: ابن حجر العسقلاني (م. 852ق.)، بيروت، دار المعرفه.
فقه القرآن: الراوندي (م. 573ق.)، به کوشش الحسيني، قم، مکتبة النجفي، 1405ق.
الکافي: الکليني (م. 329ق.)، به کوشش غفاري، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1375ش.
الکامل في التاريخ: علي ابن اثير (م. 630ق.)، بيروت، دار صادر، 1385ق.
کشاف القناع: منصور البهوتي (م. 1051ق.)، به کوشش محمد حسن، بيروت، دار الکتب العلميه، 1418ق.
کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م. 1227ق.)، اصفهان، مهدوي.
کنز العمال: المتقي الهندي (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بيروت، الرساله، 1413ق.
لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
لغت‌نامه: دهخدا (م. 1334ش.) و ديگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، 1377ش.
المبسوط في فقه الاماميه: الطوسي (م. 460ق.)، به کوشش بهبودي، تهران، المکتبة المرتضويه.
المبسوط: السرخسي (م. 483ق.)، بيروت، دار المعرفه، 1406ق.
مجمع البيان: الطبرسي (م. 548ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، اعلمي، 1415ق.
المجموع شرح المهذب: النووي (م. 676ق.)، دار الفکر.
المحاسن: ابن خالد البرقي (م. 274ق.)، به کوشش حسيني، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1326ش.
المحبّر: ابن حبيب (م. 245ق.)، به کوشش ايلزه ليختن شتيتر، بيروت، دار الآفاق الجديده.
مختلف الشيعه: العلامة الحلي (م. 726ق.)، قم، النشر الاسلامي، 1412ق.
المصباح المنير: الفيومي (م. 770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق.
المعتبر: المحقق الحلي (م. 676ق.)، مؤسسه سيد الشهداء، 1363ش.
مغني المحتاج: محمد الشربيني (م. 977ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1377ق.
المغني: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.)، بيروت، دار الکتب العلميه.
المفصل: جواد علي، دار الساقي، 1424ق.
المقنعه: المفيد (م. 413ق.)، قم، نشر اسلامي، 1410ق.
من لا يحضره الفقيه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاري، قم، نشر اسلامي، 1404ق.
منتهي المطلب: العلامة الحلي (م. 726ق.)، مشهد، آستان قدس رضوي، 1412ق.
مواهب الجليل: الحطاب الرعيني (م. 954ق.)، به کوشش زکريا عميرات، بيروت، دار الکتب العلميه، 1416ق.
نور الثقلين: العروسي الحويزي (م. 1112ق.)، به کوشش رسولي محلاتي، اسماعيليان، 1373ش.
النهايه: الطوسي (م. 460ق.)، بيروت، دار الکتاب العربي، 1400ق.
الوسيلة الي نيل الفضيله: ابن حمزه (م. 560ق.)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفي، 1408ق.

[1] . العین، ج8، ص312؛ الصحاح، ج6، ص2364؛ تاج العروس، ج19، ص481، «روی.

[2] . المنیر، ج2، ص247؛ لسان العرب، ج14، ص350، «روی.

[3] لغت‌نامه، ج5، ص6686، «ترویه.

[4] . البحر الرائق، ج2، ص587؛ منتهی المطلب، ج10، ص119.

[5] . اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص188؛ المفصل، ج11، ص353.

[6] . اخبار مکه، ج1، ص188.

[7] . المحاسن، ج2، ص336؛ علل الشرائع، ج2، ص436.

[8] . التفسیر الکبیر، ج5، ص189.

[9] . البحر الرائق، ج2، ص587-588؛ منتهی المطلب، ج9، ص362؛ المغنی، ج3، ص105.

[10] . مجمع البیان، ج2، ص46؛ تفسیر بیضاوی، ج5، ص20.

[11] . فتح الباری، ج5، ص321؛ عمدة القاری، ج9، ص296.

[12] . مواهب الجلیل، ج3، ص311-312؛ ج4، ص167؛ کشاف القناع، ج2، ص569.

[13] . مجمع البیان، ج10، ص348؛ نور الثقلین، ج5، ص571.

[14] . تفسیر بغوی، ج4، ص467؛ زاد المسیر، ج4، ص424.

[15] . التبیان، ج2، ص160؛ فقه القرآن، ج1، ص194؛ احکام القرآن، ج1، ص355.

[16] . التبیان، ج2، ص175؛ تفسیر العز بن عبدالسلام، ج2، ص351.

[17] . زاد المسیر، ج3، ص233؛ عمدة القاری، ج10، ص56.

[18] . المحبر، ص267؛ المفصل، ج14، ص63، 68.

[19] . اخبار مکه، ج1، ص252؛ المفصل، ج12، ص19.

[20] . الارشاد، ج2، ص66؛ البدایة و النهایه، ج8، ص171.

[21] . تاریخ طبری، ج6، ص410؛ عمدة الطالب، ص183.

[22] . الکامل، ج8، ص207؛ تاریخ الاسلام، ج23، ص380-381.

[23] . المجموع، ج7، ص181؛ مغنی المحتاج، ج1، ص517.

[24] . المبسوط، طوسی، ج1، ص364؛ المقنعه، ص407؛ العروة الوثقی، ج4، ص609.

[25] . صحیح البخاری، ج2، ص186، ح1568.

[26] . مختلف الشیعه، ج4، ص222؛ الحدائق، ج16، ص16.

[27] . الکافی، ج4، ص454، ح1؛ التهذیب، ج5، ص167، ح557.

[28] . الکافی، ج4، ص454، ح1؛ الوسیله، ص176؛ مختلف الشیعه، ج4، ص22.

[29] . الشرح الکبیر، ج3، ص423؛ الثمر الدانی، ج1، ص370؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص91.

[30] . المبسوط، طوسی، ج1، ص364؛ المقنعه، ص407.

[31] . السرائر، ج1، ص586؛ جواهر الکلام، ج19، ص6.

[32] . النهایه، ص249؛ الحدائق، ج16، ص351، 353؛ بدایة المجتهد، ج1، ص277.

[33] . من لا یحضره الفقیه، ج2، ص82؛ کنز العمال، ج5، ص67.

[34] . منتهی المطلب، ج9، ص358؛ تذکرة الفقهاء، ج6، ص192؛ مواهب الجلیل، ج3، ص312.

[35] . من لا یحضره الفقیه، ج2، ص537؛ کشف الغطاء، ج1، ص160.

[36] . الجامع للشرائع، ص204؛ المعتبر، ج2، ص782؛ مختلف الشیعه، ج4، ص223، 226.

[37] . الجامع الصغیر، ج2، ص557؛ کنز العمال، ج5، ص66.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]