جبل الرحمه

جبل الرَّحْمَه کوهی در شمال شرقی عرفات و در نزدیکی مکه است. از این کوه با نام‌های متعدد یاد شده است؛ همچون: عرفه،عرفات،جبل الالیا الال، نابِت، جبل الدعاء و قُرَین.

در پایین این کوه پیامبر(ص) در روز عرفه (نهم ذی‌حجه) تا هنگام غروب وقوف کرد و به دعا و تضرع پرداخت. از این‌رو، به پیروی از ایشان، حاجیان نیز در روز عرفه پیرامون این کوه گرد می‌آیند. این مکان را موقف پیامبران دیگر همچون حضرت ابراهیم(ع) دانسته‌اند. امام حسین(ع) دعای معروف روز عرفه را کنار این کوه قرائت کردند.

موقعیت جغرافیایی

«جبل الرحمه» نام کوهی در شمال شرقی عرفات^[۱]و در 10 کیلومتری مکه است^[۲]که از سطح دریا340 متر^[۳]یا 372 متر^[۴]ارتفاع دارد. این کوه از دیگر کوه‏‌هایی که آن منطقه را در حصار خود گرفته، مستقل است و از پاره‌سنگ‌های جدا از هم تشکیل شده است.^[۵]

اسامی کوه

از این کوه با نام‌های متعدد یاد شده است؛ همچون: عرفه،^[۶] عرفات،^[۷] جبل الال^[۸]یا الال^[۹]به سبب مشاهده شدن سراب در روزهای گرم بر فراز آن^[۱۰]یا به این سبب که حاجیان با دیدن این کوه شتابان حرکت می‌‏کنند تا به موقف برسند،^[۱۱] نابِت^[۱۲]به معنای روییدنی،^[۱۳] جبل الدعاء^[۱۴]به جهت قرائت دعا پیرامون آن،^[۱۵] و «قُرَین»^[۱۶]به معنای شاخ کوچک.^[۱۷]

وقوف پیامبر

در پایین این کوه و جایی که بعدها مسجدی کوچک با نام «مسجد الصخرات» ساخته شد، پیامبر(ص) در روز عرفه (نهم ذی‌حجه) تا هنگام غروب وقوف کرد و به دعا و تضرع پرداخت.^[۱۸]از این‌رو، به پیروی از ایشان، حاجیان نیز در روز عرفه پیرامون این کوه گرد می‌آیند.^[۱۹]این مکان را موقف پیامبران دیگر همچون حضرت ابراهیم(ع) دانسته‌اند.^[۲۰]

به گزارشی، پیامبر(ص) خطبه معروف حجة الوداع را در روز نهم ذی‌حجه سال دهم ق.^[۲۱]و نیز امام حسین(ع) دعای معروف روز عرفه^[۲۲]را کنار این کوه قرائت کردند.

حکم صعود به کوه

از دیدگاه فقه امامیه، صعود به کوه عرفه هنگام وقوف مکروه است^[۲۳]؛ اما توقف و دعا و تضرّع در دامنه کوه به پیروی از پیامبر(ص) کاری نیکو دانسته شده است.^[۲۴]اهل‌سنت نیز همانند شیعیان، وقوف بر این کوه را خلاف سنت دانسته و از استحباب وقوف در موقف پیامبر(ص) سخن گفته^[۲۵]و خواندن دعا هنگام دیدن این کوه را مستحب شمرده‌اند.^[۲۶]تنها برخی همچون طبری و ماوردی، صعود بر این کوه را مستحب شمرده‌اند.^[۲۷]

مسجد ام سلمه

گزارش برخی از سفرنامه‌‌نویسان از وجود مسجد و گنبدی بر فراز این کوه به نام‌ ام سلمه در سده ششم ق. حکایت دارد.^[۲۸]این مسجد بعدها در سال 1073ق. در حکومت سلطان محمد عثمانی (حک: 1058-1099ق.) سنگ‌فرش شد.^[۲۹]پیرامون مسجد مشرف بر پهنه عرفات بود و در جهت قبله آن دیواری وجود داشت که محراب‌هایی برای نماز در آن ساخته بودند. در سمت چپ دامنه این کوه به سوی کعبه، خانه‌ای کهنه منسوب به حضرت آدم(ع) و در طرف چپ این خانه، صخره‏‌هایی وجود داشته که موقف پیامبر(ص) در نزدیک آن گزارش شده است.^[۳۰]

آب‌رسانی به حاجیان

وقوف حاجیان در عرفات کنار جبل الرحمه موجب شد تا در دوره‌های گوناگون اقداماتی برای آب‌رسانی به حاجیان در این مکان انجام شود. زبیده (درگذشت 216ق.)، همسر‌ هارون الرشید عباسی، قناتی از چشمه نعمان به عرفات و جبل الرحمه کشید و از آن‌جا نیز راهی گشود تا آب به آبگیرهای عرفات برسد.^[۳۱]نیز از وجود آب‌ انبارها یا برکه‌هایی کنار جبل الرحمه گزارش داده‌اند.^[۳۲]جمال‌الدین نیز برای آسانی صعود بر این کوه، در پیرامون آن پله‌هایی ساخت.^[۳۳]تعداد این پله‌ها را در یک طرف 17 و در دو طرف دیگر 10پله شمرده‌اند.^[۳۴]آورده‌اند که جنازه وی در شب نهم ذی‌حجه سال 559ق. بر بالای این کوه نگهداری شد.^[۳۵]

گزارش‌های تاریخی

در سال 909ق. برکات بن محمد در نبرد با برادرش حمیضه، حکمران مکه، برخی از قبایل را بسیج کرد و در روز ترویه به مکه یورش برد و با سپاه خود به عرفات رفت و خیمه‌های خود را بر دامنه کوه جبل الرحمه برپا کرد.^[۳۶]

سرور بن مساعد از تیره ذوی زید، حاکم مکه در سال 1186ق.^[۳۷]قصری شکوهمند بر دامنه جبل الرحمه بنا نهاد که پیش و پس از وی نظیر نداشت و از آثار و ویرانه‌های آن به سال 1377ق. گزارش شده است.^[۳۸]ناصر خسرو از فردی نامعلوم که وی را پسر شاد دل، امیر عدن، دانسته یاد کرده و از ساخت چهار طاقی بزرگ بر این کوه که بر گنبد آن چراغ‌ها و شمع‌های بسیار قرار می‌داده‌اند، سخن گفته است. به گزارش وی، این بنا از دو فرسنگی دیده می‌شد.^[۳۹]در گذشته، هنگام مراسم عرفات، چراغ و قندیل بر آن آویزان می‏‌کردند تا راهنمای زائران و کاروان‏‌ها باشد.^[۴۰]اکنون ستونی مکعب به ارتفاع 4 متر و عرض 80/1 متر قرار دارد که از دور دیده می‏‌شود.^[۴۱]

جبل الرحمه در عصر حاضر

امروزه شماری فراوان از زائران، از کوه جبل الرحمه بالا می‏‌روند و گاه این کوه چندان از حاجیان سفیدپوش پر می‏‌شود که از فاصله دور مانند یک کوه برفی خودنمایی می‌‏کند. یادداشت‌‏های فراوان به زبان‌های گوناگون روی سنگ‌های جبل الرحمه نوشته شده است. در پیرامون این کوه، بسیاری از دستفروش‏‌ها انگشتر و تسبیح و دیگر خواستنی‌های زائران را عرضه می‌کنند.^[۴۲]موقف حاجیان ایرانی نزدیک همین کوه است.^[۴۳]

پانویس

↑ فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص263.
↑ التاریخ القویم، ج5، ص326.
↑ التاریخ القویم، ج1، ص64؛ ج3، ص435.
↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص151.
↑ رحلة ابن جبیر، ص135؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص405.
↑ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص13؛ معجم البلدان، ج1، ص243؛ الرحلات المغربیه، ص316.
↑ اثارة الترغیب، ج2، ص436؛ تاریخ المستبصر، ص28؛ التاریخ القویم، ج1، ص492.
↑ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص13؛ شرف المصطفی، ج3، ص101؛ معجم البلدان، ج1، ص243.
↑ الاماکن، ص82؛ اوضح المسالک، ص468.
↑ معجم معالم الحجاز، ج6، ص76-77.
↑ مراصد الاطلاع، ج1، ص110؛ المعالم الاثیره، ص32.
↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص194.
↑ معجم معالم الحجاز، ج6، ص77.
↑ المجموع، ج8، ص112؛ عدة الانابه، ص71.
↑ الاستبصار، ص35.
↑ معجم معالم الحجاز، ج9، ص7.
↑ معجم معالم الحجاز، ج7، ص126.
↑ التاریخ القویم، ج1، ص492؛ ج4، ص317.
↑ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص405؛ رحلة ابن جبیر، ص134.
↑ التاریخ القویم، ج5، ص341.
↑ نک: التاریخ القویم، ج3، ص210.
↑ الذریعه، ج8، ص193.
↑ مستند الشیعه، ج12، ص221؛ جواهر الکلام، ج19، ص59.
↑ فتاوی السبکی، ج1، ص287؛ مواهب الجلیل، ج4، ص129؛ وسائل الشیعه، ج13، ص533.
↑ صحیح مسلم، ج8، ص185؛ المجموع، ج8، ص112؛ البحر الرائق، ج2، ص595.
↑ تبیین الحقائق، ج2، ص23.
↑ المجموع، ج8، ص112.
↑ الاستبصار، ص35؛ رحلة ابن جبیر، ص135.
↑ تحصیل المرام، ج1، ص409.
↑ رحلة ابن جبیر، ص135؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص409.
↑ تحصیل المرام، ج2، ص612.
↑ الاستبصار، ص35.
↑ الکامل، ج11، ص308؛ رحلة ابن جبیر، ص135.
↑ الاستبصار، ص35.
↑ الغدیر، ج6، ص89.
↑ تاریخ مکه، ص313-315؛ بقیع الغرقد، ص277.
↑ تاریخ مکه، ص441.
↑ تاریخ مکه، ص447.
↑ سفرنامه ناصر خسرو، ص139.
↑ مرآة الحرمین، ج1، ص44، 335؛ تاریخ و آثار اسلامی، ص151.
↑ التاریخ القویم، ج3، ص326.
↑ با کاروان صفا در سال 82، ص445.
↑ به سوی‌ام القری، ص127.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جبل الرَّحْمَه.

اثارة الترغیب: محمد بن اسحق الخوارزمی (درگذشت 827ق.)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، 1418ق.

اخبار مکه: الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.

اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.

الاستبصار فی عجائب الامصار: نویسنده مراکشی (درگذشت قرن6ق.)، به کوشش سعد زغلول، بغداد، دار الشؤون الثقافیه، 1976م.

الاماکن: محمد بن موسی الحازمی (درگذشت 584ق.)، به کوشش حمد الجاسر، دار الیمامه، 1415ق.

اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک: محمد بن علی البروسی (درگذشت 997ق.)، به کوشش عبدالرواضیه، بیروت، دار المغرب الاسلامی، 1427ق.

البحر الرائق: ابونجیم المصری (درگذشت 970ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

بقیع الغرقد: محمد امین امینی (درگذشت 1341ق.)، تهران، مشعر، 1428ق.

به سوی‌ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش.

التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.

تاریخ المستبصر: یوسف بن المجاور (درگذشت 690ق.)، به کوشش ممدوح حسن، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1996م.

تاریخ مکه: احمد السباعی (درگذشت 1404ق.)، نادی مکة الثقافی، 1404ق.

تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش.

تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق: عثمان بن علی الزیلعی (درگذشت 743ق.)، قاهره، دار الکتب الاسلامی، 1313ق.

تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (درگذشت 1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، 1424ق.

جواهر الکلام: النجفی (درگذشت 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (درگذشت 1389ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1403ق.

الرحلات المغربیة و الاندلسیه: عواطف محمد یوسف نواب، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، 1417ق.

رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (درگذشت 779ق.)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق.

رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (درگذشت 614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م.

سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (درگذشت 481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش.

شرف المصطفی: ابوسعید عبدالملک النیشابوری (درگذشت 407ق.)، مکه، دار البشائر الاسلامیه، 1424ق.

صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (درگذشت 676ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.

عدة الانابه فی اماکن الاجابه: عبدالله بن ابراهیم میرغنی (درگذشت 1207ق.)، به کوشش عبدالله نذیر، مکه، المکتبة المکیه، 1429ق.

الغدیر: الامینی (درگذشت 1390ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش.

فتاوی السبکی: تقی الدین السبکی (درگذشت 756ق.)، بیروت، دار المعرفه.

فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی: محمد محمد حسن شراب، ترجمه: شیخی، تهران، مشعر، 1386ش.

الکامل فی التاریخ: علی ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.

المجموع شرح المهذب: النووی (درگذشت 676ق.)، دار الفکر.

مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (درگذشت 739ق.)، بیروت، دار الجیل، 1412ق.

مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (درگذشت 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق.

مستند الشیعه: احمد النراقی (درگذشت 1245ق.)، قم، آل البیت:، 1415ق.

معجم البلدان: یاقوت الحموی (درگذشت 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.

معجم معالم الحجاز: عاتق بن غیث البلادی، دار مکه، 1401ق.

مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (درگذشت 954ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.

وسائل الشیعه: الحر العاملی (درگذشت 1104ق.)، قم، آل البیت:، 1412ق.

[1] فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص263.

[2] التاریخ القویم، ج5، ص326.

[3] التاریخ القویم، ج1، ص64؛ ج3، ص435.

[4] تاریخ و آثار اسلامی، ص151.

[5] رحلة ابن جبیر، ص135؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص405.

[6] اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص13؛ معجم البلدان، ج1، ص243؛ الرحلات المغربیه، ص316.

[7] اثارة الترغیب، ج2، ص436؛ تاریخ المستبصر، ص28؛ التاریخ القویم، ج1، ص492.

[8] اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص13؛ شرف المصطفی، ج3، ص101؛ معجم البلدان، ج1، ص243.

[9] الاماکن، ص82؛ اوضح المسالک، ص468.

[10] معجم معالم الحجاز، ج6، ص76-77.

[11] مراصد الاطلاع، ج1، ص110؛ المعالم الاثیره، ص32.

[12] اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص194.

[13] معجم معالم الحجاز، ج6، ص77.

[14] المجموع، ج8، ص112؛ عدة الانابه، ص71.

[15] الاستبصار، ص35.

[16] معجم معالم الحجاز، ج9، ص7.

[17] معجم معالم الحجاز، ج7، ص126.

[18] التاریخ القویم، ج1، ص492؛ ج4، ص317.

[19] رحلة ابن بطوطه، ج1، ص405؛ رحلة ابن جبیر، ص134.

[20] التاریخ القویم، ج5، ص341.

[21] نک: التاریخ القویم، ج3، ص210.

[22] الذریعه، ج8، ص193.

[23] مستند الشیعه، ج12، ص221؛ جواهر الکلام، ج19، ص59.

[24] فتاوی السبکی، ج1، ص287؛ مواهب الجلیل، ج4، ص129؛ وسائل الشیعه، ج13، ص533.

[25] صحیح مسلم، ج8، ص185؛ المجموع، ج8، ص112؛ البحر الرائق، ج2، ص595.

[26] تبیین الحقائق، ج2، ص23.

[27] المجموع، ج8، ص112.

[28] الاستبصار، ص35؛ رحلة ابن جبیر، ص135.

[29] تحصیل المرام، ج1، ص409.

[30] رحلة ابن جبیر، ص135؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص409.

[31] تحصیل المرام، ج2، ص612.

[32] الاستبصار، ص35.

[33] الکامل، ج11، ص308؛ رحلة ابن جبیر، ص135.

[34] الاستبصار، ص35.

[35] الغدیر، ج6، ص89.

[36] تاریخ مکه، ص313-315؛ بقیع الغرقد، ص277.

[37] تاریخ مکه، ص441.

[38] تاریخ مکه، ص447.

[39] سفرنامه ناصر خسرو، ص139.

[40] مرآة الحرمین، ج1، ص44، 335؛ تاریخ و آثار اسلامی، ص151.

[41] التاریخ القویم، ج3، ص326.

[42] با کاروان صفا در سال 82، ص445.

[43] به سوی‌ام القری، ص127.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]