مسجد عتیقه

مسجد عتیقه یا منطقه (مسجد براثای جدید)، مسجدی است در جنوب شرقی کاظمین که در دوره‏‌های اخیر به نام مسجد براثا مشهور است، درحالی که در اصل زیارتگاهی مقدس به نام مشهد العتیقه بوده و در روستایی قدیمی نزدیک شهر بغداد بوده و با توسعه بغداد به یکی از محله‏‌های این شهر تبدیل شد و بعدها نیز از بین رفت.

اطلاعات
مکان	جنوب شرقی کاظمین، در جانب غربی رود دجله
مختصات	وجود آثاری که با داستان حضور امام علی(ع) در براثا و فضایل آن، ارتباط یافته
مذهب	شیعیان
نوسازی‌شده در	سال 1375 ه. ق

از این مسجد در کتب تاریخی تاریخ‌نویسان یاد شده است و برخی اتفاقاتی که درباره مسجد براثا ذکر شده در مورد این مسجد ذکر شده است.

از بنای قدیمی مسجد اثری باقی نمانده و ساختمان کنونی در سال ۱۳۷۵ ه. ق توسعه و بازسازی شده و با اینکه با مسجد براثا تفاوت دارد اما امروزه داخل آن، آثاری وجود دارد که با داستان حضور امام علی(ع) در براثا و فضایل آن، ارتباط یافته است.

تاریخچه

جنوب شرقی کاظمین، در جانب غربی رود دجله، مسجدی وجود دارد که در دوره‏‌های اخیر نزد شیعیان، به نام مسجد براثا شهرت یافته است، حال آنکه این مسجد، در اصل‏ زیارتگاه مقدس دیگری بوده که در منابع تاریخی از آن، با عنوان مشهد العتیقه، یاد شده است و وجه تسمیه آن، وقوع آن در بازار یا محله‌‏ای به همین نام بوده است.

این محله در اصل، روستایی قدیمی به نام سونایا بود که پس از توسعه شهر بغداد، به یکی از محله‏‌های این شهر تبدیل شد و نام آن به عتیقه تغییر یافت و بعدها نیز از بین رفت.

دیدگاه تاریخ‌نویسان

برخی از نخستین اشاره‏‌های تاریخی به این زیارتگاه، در رجال نجاشی، به چشم می‏‌خورد که نشان از برخی فعالیت‏‌های علمی علمای شیعه در آن دارد. نجاشی، اشاره می‏‌کند که در مشهد العتیقه، کتاب الغیبه نعمانی بر محمد بن علی شجاعی کاتب خوانده می‌‏شد و خود او نیز در آنجا، کتاب صیام ابن‌فضال را خوانده است.

ابن‏‌جوزی

ابن‏‌جوزی نیز در تاریخ خود نوشته است که از سال 448 ه. ق، (سالی که در آن، به شیعیان سختگیری بسیاری شد و به خانه شیخ طوسی هجوم بردند و او به نجف مهاجرت کرد)، در آستان کاظمین، مشهد العتیقه و مساجد کرخ، اذان گفتن به روش شیعه، ممنوع شد و به‏ جای آن، اذانِ اهل‏ سنت که در آن به ‏جای عبارت «حی علی خیر العمل»، عبارت «الصلاة خیر من النوم» می‏‌گفتند، گفته شد.

او همچنین در ذیل حوادث سال 457 ه. ق، اشاره کرده است که در این سال، اهالی باب بصره (نام یکی از دروازه‌‏ها و محله‏‌های شهر بغداد در آن زمان)، شبانه درِ آهنی مشهد العتیقه را از جا کندند و با خود بردند. اما پس از جست‌‏وجو موفق شدند کسی را که در را با خود برده بود، پیدا کنند و در را از او پس گیرند.

خطیب بغدادی

همچنین خطیب بغدادی در تاریخ خود، از این مسجد یاد کرده و درباره آن نوشته است:

در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را زیارت می‏‌کنند و بزرگ می‏‌دارند و گمان می‌‏کنند که امیرمؤمنان علی بن ابی‌‏طالب(ع)، در آنجا اقامه نماز کرده است. سپس به سند خود از قاضی ابوبکر جِعابی حافظ، نقل کرده است: «گفته می‌‏شود که امیرمؤمنان علی بن ابی‌‏طالب(ع)، در زمان بازگشت خود از نهروان، از بغداد عبور کرد و در برخی نقاط آن نماز گزارد.

ابن‌شهرآشوب

ابن‌شهرآشوب نیز در جایی که از زیارتگاه‏‌های مرتبط با امام علی(ع) سخن می‏‌گوید، نوشته است: «مسجد السوط فی السوق العتیقة فی بغداد من اخباره بالغیب» که واضح است مراد وی، همان مشهد عتیقه است.

یاقوت حموی

همچنین یاقوت حموی در ذیل مدخل سونایا، به وجود مشهد (زیارتگاه) امام علی(ع) در محله عتیقه، اشاره کرده‏ و در ذیل مدخل براثا می‌‏نویسد: «می‏‌گویند علی به حمامی در روستای براثا وارد شد و نیز می‏‌گویند بلکه حمامی که او وارد آن شد، در محله دیگری از بغداد، به نام عتیقه بود».

صفی‌‏الدین بغدادی نیز از این زیارتگاه با عنوان «مشهد المنطقه»، یاد کرده است‏ که این سخن، نشان می‏‌دهد دست‏کم از قرن هشتم هجری، مشهد العتیقه، به مشهد المنطقه شهرت یافته است.

آلوسی

محمود شکری آلوسی درباره وجه تسمیه این مسجد به «منطقه»، می‌‏نویسد: «می‏‌گویند علی(ع) بعد از اینکه در آنجا نماز گزارد، «تمنطق بسیفه». همچنین گفته شده این مسجد، به علت انحراف رود دجله در این محل، بدین نام نامیده شد؛ گویا که «منطقه» است». («ویقال فی وجه تسمیة هذا المسجد بالمنطقه ان علیاً(ع) تمنطق بسیفه بعد ان صلی هناک وقیل: سمی بذلک لاعوجاج دجلة هناک فکانها المنطقة!.)

مصطفی جواد و احمد سوسه

مصطفی جواد و احمد سوسه، دو پژوهشگر بزرگ عراقی، در کتاب خود درباره شهر بغداد، اشاره کرده‌‏اند که در دوره‌‏های اخیر، گویا یک شخص ایرانی که با جغرافیای تاریخی بغداد آشنایی نداشته است، با توجه به اینکه مسجد براثا، به‏‌طور کامل از بین رفته و او محل آن را نمی‏‌دانسته، نام براثا را بر مشهد منطقه نهاده‏ و از آن پس، به تدریج این زیارتگاه، به مسجد براثا شهرت یافته است و نام مشهد منطقه یا عتیقه، فراموش شده است؛ زیرا همان‏گونه که پیش‏تر اشاره شد، مسجد براثا، در محله براثا در جنوب غربی شهر بغداد واقع بوده است؛ حال آنکه مسجد فعلی، در شرق بغداد کهن و میان این شهر و کاظمین، قرار دارد.

ساختمان کنونی مسجد

ساختمان کنونی مسجد براثا، حاصل توسعه و بازسازی آن در سال 1375 ه. ق، است و در حال حاضر، از بنای قدیمی آن اثری باقی نمانده است. با اینکه این مسجد، در واقع مسجد عتیقه یا منطقه است و با مسجد تاریخی براثا، ارتباطی ندارد، اما امروزه داخل آن، آثاری وجود دارد که با داستان حضور امام علی(ع) در براثا و فضایل آن، ارتباط یافته است؛ از جمله در این مسجد، سنگ سفیدرنگی به شکل یک ستون هشت‏ ضلعی، خوابیده بر زمین، وجود دارد که گفته می‌شود حضرت مریم(س)، فرزندش حضرت عیسی(ع) را روی این سنگ گذاشته است. دو طرف این سنگ، کتیبه‏‌ای تراشیده شده، حاوی اسامی چهارده معصوم(ع)، به چشم می‏‌خورد.

براساس یک باور عامیانه، اسامی امامان بر این سنگ، از پیش از اسلام وجود داشته است. اما بی‌تردید، این باور درست نیست و هیچ مدرکی بر درستی آن، وجود ندارد.

همچنین در صحن مسجد، سنگ سیاه‏رنگی، به شکلی نزدیک به مکعب، وجود دارد که به نام سنگ «مُنطقه» شناخته می‏‌شود. میان قسمت فوقانی آن، حفره‏ای وجود دارد که در آن، به قصد تبرک یا طلب شفا، به‌‏ویژه کودکانی که لکنت زبان دارند، آب ریخته می‌‏شود.

در بخشی از مسجد نیز که دارای فضایی سقف‏دار با ورودی مستقل است، چاه آبی وجود دارد که گفته می‌‏شود همان چاه یا چشمه‌‏ای است که براساس روایات یاد شده، امام علی(ع) در زمان حضور خود در براثا، آن را آشکار کرد. گفته می‌‏شود این چاه، در دوره‏‌های گذشته، خراب و از دید، پنهان شده بود. اما در دوره اخیر، دوباره شناسایی گردید.

قبرستان کنار مسجد

کنار مسجد براثا، قبرستانی وجود دارد که تعدادی از پژوهشگران بزرگ شیعه عراقی، در یک قرن اخیر، آنجا به خاک سپرده شده‌‏اند که مهم‏ترین آنان، عبارت‏‌اند از:

1. دکتر جواد علی (1907- 1987 م)، تاریخ‏‌نویس.

2. دکتر طه باقر (1912- 1984 م)، باستان‏‌شناس.

3. دکتر علی الوردی (1913- 1995 م)، جامعه‌‏شناس.

4. دکتر علی جواد الطاهر (1919- 1996 م)، استاد زبان و ادب عربی.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم. بخش «مسجد عتیقه»، ج1، ص344-348. است.

• معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.

• رجال النجاشي: احمد بن علي، تحقيق: السيد موسي الشبيري الزنجاني، ط ۶، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، ١۴١٨ه. ق.

• المنتظم في تاريخ الملوك والأمم: عبدالرحمان بن علي البغدادي (ابن الجوزي)، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا، ط ١، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩٢م.

• تاريخ بغداد (تاريخ مدينة السلام): احمد بن علي بن ثابت (الخطيب البغدادي)، تحقيق: بشّار عوّاد معروف، ط ١، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ١۴٢٢ه. ق - ٢٠٠١م.

• مناقب آل ابي‌طالب: محمد بن علي السروي المازندراني (ابن شهرآشوب)، تحقيق: يوسف البقاعي، ط ٢، بيروت، دار الاضواء، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩١م.

• مراصد الاطلاع علي اسماء الامكنة والبقاع: صفي‌الدين عبدالمؤمن بن عبدالحق بغدادي، تحقيق: علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩٢م.

• تاريخ مساجد بغداد وآثارها: محمود شكري الالوسي، بغداد، مطبعة دار السلام، ١٣۴۶ه. ق.