تاریخ کعبه و مسجدالحرام (کتاب)

تاریخ کعبه و مسجدالحرام رساله‌ای فارسی از دانشمند شیعی، محمدمعصوم دماوندی است.

تاریخ کعبه و مسجدالحرام (کتاب)

پدید آورندگان
نویسنده	محمدمعصوم بن محمدصالح دماوندی
تصحیح	رسول جعفریان
محتوا
موضوع	پیشینه مکه و مسجدالحرام و کعبه
زبان	فارسی
نشر
تعداد صفحات	22
محل نشر	ایران، تهران

این رساله، گزارشی است از پیشینه مکه و مسجدالحرام و کعبه و آگاهی‌هایی از اشیا، بناها و مکان‌های حرم و مسجدالحرام و کعبه که بر اساس بهره‌گیری از روایات دینی شیعه و سنی و نیز گزارش‌های تاریخی منابع کهن نگاشته شده است.

درباره هویت نویسنده این رساله گزارشی در دست نیست جز اینکه خود را محمدمعصوم بن محمدصالح دماوندی معرفی کرده و از محتوای رساله به دست می آید که عالم شیعه اثنی‌عشری و ساکن هند بوده است و هدف از تالیف رساله درخواست یکی از شاهزادگان هندی بوده است که گویا رساله حاضر تنها یک فصل از رساله‌ای است که دماوندی نگاشته است و به احتمال، اصل رساله، یک سفرنامه حج بوده که شامل یک مقدمه و پایان و سه فصل در آداب و مناسک، تاریخ مکه و کعبه و سفرنامه حج بوده و بخش مهم آن در دست نیست و تنها مقدمه و فصل تاریخ مکه و کعبه در دست است.

این رساله شامل دو بخش است که بخش اول درباره معرفی و بیان ویژگی‌های مکان‌ها و آثار مکه و مسجدالحرام و بخش دوم درباره رخدادهای تاریخی مسجدالحرام و کعبه است، علاوه بر این دو بخش، مطالب دیگری را نیز دربر دارد.

رساله در 22 صفحه در مجله میقات و به تصحیح رسول جعفریان، چاپ شده است.

اهمیت رسال

این رساله با بهره‌گیری از روایات دینی شیعه و سنی و نیز گزارش‌های تاریخی منابع کهن، به‌گونه مختصر، به پیشینه مکه و مسجدالحرام و کعبه پرداخته و آگاهی‌هایی از اشیا، بناها و مکان‌های حرم و مسجدالحرام و کعبه به دست داده است.

دانشمندان شیعه کمتر به نگارش تاریخ محلی مکه و مدینه پرداخته‌اند و همین نکته بر اهمیت رساله حاضر می‌افزاید. نزدیکی تاریخ تالیف رساله به بازسازی کعبه به دست سلطان مراد چهارم عثمانی و ثبت گزارشی از این رخداد در رساله، از وجوه دیگر اهمیت آن است. رساله فاقد عنوان است و نام تاریخ کعبه و مسجدالحرام را مصحح با توجه به محتوای آن برگزیده است.

هویت نویسنده

به گفته مصحح، از هویت نویسنده رساله گزارشی در دست نیست، جز این‌که خود را محمدمعصوم بن محمدصالح دماوندی معرفی کرده است. از متن رساله برمی‌آید که او عالم شیعه اثنی‌عشری و ساکن هند بوده است.

با توجه به قرائن موجود در متن از جمله واپسین تاریخی که در آن آمده (1004ق.) و از تجدید فرش مسجدالحرام به همت سلطان مراد عثمانی سخن گفته، مصحح حدس زده که نویسنده از دانشمندان سده یازدهم ق. باشد. وی افزوده است، از آن‌جا که بر پایه سطرهای واپسین رساله، نسخه موجود، ناتمام است، نمی‌توان صحت این حدس را قطعی دانست. گمان می‌رود واپسین گزارش کتاب به سال 1040ق. اشاره دارد که سلطان مراد چهارم (حک: 1032-1049ق.) کعبه را پس از سیل ویرانگر 1039ق. بازسازی کرد و سال بازسازی به اشتباه 1004ق. ثبت یا بازخوانی شده است. نویسنده همان محمد بن محمد صالح نصرالله دماوندی، متخلص به «عبرت»، دانشور هندی سده دوازده و سیزده ق. است که جُنگی مشتمل بر شرح مخزن الاسرار گنجوی، ترجمه غنیة الانام فیض کاشانی (م. 1091ق.) که تاریخ تالیفش 1192ق. است و اثری دیگر با عنوان محبوب المؤمنین فی کیفیة حبّ الائمة الطاهرین به او نسبت داده‌اند.

هدف از تالیف

به گفته نویسنده، او رساله حاضر را به درخواست یکی از شاهزادگان هندی به نام ماه‌جهان دختر علیمردان‌خان نوشته است.

تشبه رساله به سفرنامه

گویا متن موجود تنها یک فصل از رساله‌ای است که دماوندی نگاشته است. به تصریح وی، این نوشته دارای مقدمه و پایان و سه فصل در آداب و مناسک، تاریخ مکه و کعبه و سفرنامه حج بوده است. اما از آن‌ها تنها مقدمه و فصل تاریخ مکه و کعبه در دست است و دو فصل آداب و مناسک حج و نیز سفرنامه حج از دست رفته‌اند. به احتمال، اصل رساله، یک سفرنامه حج بوده که به روش معمول برخی سفرنامه‌نویسان، جز بیان رخدادهای سفر، خلاصه‌ای از تاریخ حرمین و مناسک و آداب حج نیز در آن آمده است. بدین‌سان، فصل اصلی و ارزشمندتر کتاب که شرح رخدادهای سفر و دیده‌های نویسنده بوده، از دست رفته است. بر پایه سخن دماوندی، سفرنامه شامل شرح رخدادهای راه مکه از بندر سورت در گجرات هند تا مدینه و مسیر بازگشت بوده است. مصحح احتمال داده است که دماوندی به تکمیل رساله توفیق نیافته یا کاتب نسخه‌بردار تنها یک فصل از رساله را استنساخ کرده است. در این‌که فصل موجود رساله به تمام و کمال آمده باشد، تردید می‌توان کرد.

ویژگی رساله

دماوندی در نگارش رساله، بیشتر از روایات شیعی استفاده کرده که در کتاب‌های تاریخ محلی اهل سنت، بسیار‌ اندک بدان‌ها عنایت شده است. گزارش آرای منسوب به اهل بیت، درباره برخی مسائل مربوط به مکه و مسجدالحرام، از ویژگی‌های رساله است. برای نمونه، وی مساحت حدود حرم را به نقل از اهل بیت، چهار فرسخ در چهار فرسخ می‌نویسد.

دماوندی از منابع روایی و تاریخی رساله یاد نکرده و تنها از کتاب مجمع الفوائد نام برده که نویسنده و ویژگی‌های آن دانسته نیست. او در شرح پیشینه کعبه و مکه پیش از اسلام، از روایات دینی شیعه و سنی و نیز گزارش‌های تاریخی بدون ذکر منبع بهره برده و در برخی وصف‌هایش از اشیا و مکان‌های مسجدالحرام، وضیعت آن‌ها را در زمانه خود نیز گزارش کرده است.

محتوای رساله

مباحث رساله موجود را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:

بخش اول

معرفی و بیان ویژگی‌های مکان‌ها و آثار مکه و مسجدالحرام، رخدادهای تاریخی مربوط به آن‌ها مانند تعمیرها و گسترش‌ها. گاه نیز این مباحث به هم آمیخته‌اند. دماوندی در مبحث نخست، بیشتر از روایات دینی سود برده تا گزارش‌های تاریخی. او از امامان شیعه، و راویان عامّه مانند وهب بن منبِـّه و قتاده روایت کرده است. او در آغاز هر مبحث به بیان وجه تسمیه با بهره‌گیری از روایات دینی پرداخته است.

دماوندی سخن خویش را با وجه تسمیه مکه و کعبه آغاز کرده و با ذکر روایتی از اهل بیت، وجه تسمیه مکه به «امّ القری» را این دانسته که نخستین جای زمین است که خدا آفریده است. بخشی درخور توجه از رساله به موضوعاتی همچون ماجرای‌ هاجر و اسماعیل(ع) و حجرالاسود و رکن یمانی اختصاص یافته است که معمولاً در آغاز کتاب‌های اخبار مکه می‌آمده‌اند. تعیین جای دقیق مقام ابراهیم و نقل روایتی از ابن‌عباس در این زمینه، از مطالب این بخش است. به گفته دماوندی، در زمانه او، مقام ابراهیم، طواف‌گاه حاجیان بوده است. دماوندی در باره شفابخشی حجرالاسود، روایتی از پیامبر(ص) نقل کرده که خاصیت شفابخشی حجر، بر اثر پلیدی‌های روزگار جاهلیت و رفتار گناهکاران از میان رفته است.

بخش دوم

بخش دوم، با این عبارت آغاز شده است: «در بیان کیفیت تعمیر خانه مبارک... و مقدار مساحت طول و عرض و ارتفاع به نحوی که بالفعل موجود است».

این بخش، ویژه رخدادهای تاریخی مسجدالحرام و کعبه است. در این بخش 10 صفحه‌ای، گزارش‌های تاریخی بیشتر بر پایه روایات دینی به کار رفته است. دماوندی برای تعیین حدّ مسجدالحرام به روایتی از ابن‌عباس تمسک نموده که بر پایه آن، حد مسجد از مروه تا صفا است. البته مقصود او طول ضلع شرقی مسجد است.

مساحت مسجد از زمانه ابراهیم(ع) تا دوران خلیفه دوم تغییری نکرد. خلیفه دوم برخی از خانه‌های پیرامون حرم را خرید و به مسجد ملحق کرد و در پیرامونش نخستین بار دیوار کشید که چراغ‌های حرم را بر آن می‌نهادند.

دماوندی به ترتیب از گسترش‌ها و تغییرهای مسجدالحرام در این دوره‌ها سخن گفته است، زمانه خلیفه سوم که دیوارهای مسجد را بلند کرد و بر آن‌ها سقف نهاد و ایوان ساخت، عبدالله بن زبیر، عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک، حجاج بن یوسف، بنی‌عباس و دیگران و بر پایه نسخه تصحیح شده تا روزگار سلطان مراد سوم عثمانی (حک: 953-1004ق.).

برخی از مباحث دیگر رساله

از دیگر مباحث رساله عبارتند از: بلندی خانه کعبه که به گفته دماوندی 27 گز و ربع بوده (گز: مقدار برابر با 24 انگشت به هم چسبیده، جز انگشتان کلان) درهای مسجدالحرام که در زمانه او 19 باب با 38 مدخل داشته ستون‌ها، مناره‌ها و گنبدهایی که بر ایوان‌های مسجد در زمانه سلطان مراد سوم ساختند و بر سر هر گنبد، هلالی نهادند و این هلال‌ها به «اهلیه» معروف هستند.

واپسین گزارش موجود رساله، درباره سنگ‌فرش کردن مطاف با سنگ مرمر به دستور سلطان مراد به سال 1004ق. است.

چاپ

این رساله با بهره‌گیری از یک نسخه خطی به همت رسول جعفریان تصحیح و در جلد 12 مجله میقات در 22 صفحه چاپ شده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تاریخ کعبه و مسجدالحرام.

• التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.

• تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه: احمد السباعی (م. 1404ق.)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، 1385ش.

• تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. 1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، 1424ق.

• الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م. 1389ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1403ق.

• کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار: سید اعجاز حسین نیشابوری (م. 1286ق.)، قم، مکتبة النجفی، 1409ق.