تحقیق النصرة (کتاب)
تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره: اثری در تاریخ محلی مدینه، نوشته ابوبکر بن حسین مراغی است.
 | |
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | زین‌الدین ابوبکر بن حسین قرشی عَبشمی مراغی مصری |
| تصحیح | محمد عبدالجواد اصمعی |
| تاریخ نگارش | (766 ق.) |
| محتوا | |
| موضوع | تاریخ محلی |
| زبان | عربی |
| نشر | |
| تعداد جلد | 1 |
| ناشر | مکتبة الثقافة المدینة المنورة |
| محل نشر | مدینه |
| تاریخ نشر | (1401 ق.) |
این کتاب که از منابع تاریخ مدینه به شمار می‌رود، به‌منظور تلخیص و تکمیل منابع قبلی نوشته‌شده در مورد تاریخ مدینه نگاشته شده است. روش نویسنده در نگارش آن به‌صورت جمع میان نقل و مشاهده است؛ محتوای کتاب در یک مقدمه، چهار باب و فصول متعدد تنظیم‌شده است که آگاهی‌هایی را پیرامون شهر مدینه، مسجدالنبی(ص) و توسعه‌های آن، مرقد نبوی، بقاع بقیع، اماکن، وادی‌ها، مسجدها، چاه‌ها و نکاتی در باب توسل و شفاعت و زیارت پیامبر(ص) به دست می‌دهد.
این کتاب را برای اولین بار در مصر و بعدها در دوران آل سعود در مدینه و بعدازآن دوباره در مصر به چاپ رسیده است.
معرفی نویسنده
زین‌الدین ابوبکر بن حسین قرشی عَبشمی مراغی مصری[۱] مشهور به زین‌الدین مراغی یا عثمانی، از فقیهان شافعی و مورخان مدینه است که نام او را عبدالله نیز نوشته‌اند.[۲] او به سال (727 ق.) در قاهره زاده شد و رشد کرد و سپس به حجاز آمد و حدود 50 سال مجاور مدینه گشت[۳] و از دانشورانی چون ابن سبع در (757 ق.) صحیح بخاری و از بدر بن فرحون کتاب الانباء المبینه قاسم ابن عساکر در تاریخ مدینه را فراگرفت. برخی دیگر از مشایخ مراغی عبارت‌اند از عفیف‌الدین مطری و عزالدین ابن جماعه کنانی.[۴] ابوالعباس ابن شحنه نیز به او اجازه حدیث داده است.[۵] از شاگردان او می‌توان از ابن حجر عسقلانی، احمد بن محمد مطری و عبدالرحمن مدنی شافعی یادکرد.[۶]
مراغی قضاوت مدینه و امامت جماعت مسجدالنبی(ص) را پس از بهاء محمد بن محب زرندی در (809 ق.) عهده‌دار شد و پس از یک سال و نیم به دلیل اختلاف با جماز بن نصیر، حاکم مدینه، از این منصب کناره گرفت.[۷] وی دو سال نیز در مکه به سر برد و سپس به مدینه بازگشت و در (816 ق.) همان‌جا وفات یافت و در بقیع دفن شد.[۸] فرزند مراغی، محمد بن ابوبکر (775-859 ق.) مشهور به ابن مراغی، فقیه و محدث و صاحب آثار علمی متعدد بوده است.[۹] زین‌الدین مراغی در حوزه حدیث و تاریخ و فقه، آثار گوناگون ازجمله روائح الزهر فی السیرة النبویه و مرشد الناسک الی معرفة المناسک[۱۰] دارد.
معرفی کتاب
کتاب تحقیق النصره در تداوم سنت تاریخ‌نگاری مدینه و باهدف تلخیص و تکمیل و افزایش مباحث الدرة الثمینة فی اخبار المدینه اثر ابن نجار (م. 643 ق.) نگارش یافته است. پیش از مراغی، مطری (م. 741 ق.) در کتاب التعریف بما آنست الهجرة من معالم دار الهجره همین کار را انجام داده و به تلخیص و تکمیل کتاب ابن نجار پرداخته بود؛ اما به نظر مراغی، کتاب مطری وافی به مقصود نبوده؛ زیرا نتوانسته بود تمام نکات و گزارش‌ها و اهداف کتاب الدرة الثمینة فی اخبار المدینه اثر ابن نجار را با حفظ ایجاز و اختصار مطرح نماید.[۱۱] برای رفع این نقصان، مراغی کوشیده است تا گزارش‌های این دو کتاب را با حذف سلسله سند راویان و گاه جابه‌جا کردن گزارش‌ها، سامان دهد و با افزودن آگاهی‌های تکمیلی، ارزش کتابش را نسبت به دو اثر پیشین، تثبیت کند.[۱۲] افزون بر این، وی به تصحیح خطاها و گزارش‌های نادرست کتب پیشین پرداخته است. (برای نمونه رجوع شود.[۱۳] )
سخاوی اهمیت تحقیق النصره و عنایت عالمان و مورخان به این کتاب را یادآوری کرده است.[۱۴] از وجوه اهمیت تحقیق النصره، حفظ و نقل گزارش‌های کتاب‌های پیشین است که بیشتر آن‌ها ازدست‌رفته‌اند. مراغی منقولاتی گسترده از کتاب اخبار دار الهجره رُزَین بن معاویه عَبدری (م. 525 ق.) آورده است. (برای نمونه رجوع شود.[۱۵] ) بسیاری از مباحث کتاب عبدری، از طریق همین نقل‌های مراغی قابل‌بازسازی است. پیش از تحقیق النصره، در منابع تاریخ مدینه، به کتاب عبدری نپرداخته‌اند. همچنین گزارش‌های بسیار از اخبار المدینه ابن زباله(م. حدود 200 ق.)
در کتاب مراغی به چشم می‌خورد. (برای نمونه رجوع شود.[۱۶] ) نیز یکی از مصادر و منابع تحقیق النصره، کتاب اخبار المدینه یحیی بن حسن علوی (م. 277 ق.) است. (برای نمونه رجوع شود.[۱۷] ) 26 گزارش که از این کتاب آمده، از دسترسی نویسنده به اصل کتاب حکایت دارد؛ درحالی‌که ابن نجار در الدرة الثمینه توانسته تنها چند نقل کوتاه از کتاب علوی بیاورد.
توجه مورخان مدینه از جمله سمهودی (م. 911 ق.) در نقل گسترده گزارش‌های تحقیق النصره، نشانه اهمیت این کتاب است. گوشه‌هایی از کتاب مراغی درباره مسجدالنبی(ص)، شکل و تصویر قبور سه‌گانه، مسجد قبا، وادی مَهزور، توسل و موضوعات دیگر مورد توجه سمهودی قرارگرفته و وی آن‌ها را نقل کرده است.[۱۸] برخی دانشوران شیعه در موضوعاتی که باانگیزه‌ها و آموزه‌های شیعه پیوند دارد، مانند بحث از باب علی (از ابواب مسجدالنبی(ص)) و توسل، به کتاب تحقیق النصره استناد کرده‌اند.[۱۹]
روش نویسنده در این کتاب
روش مراغی، جمع میان نقل و مشاهده است. او در وصف هر موضوع، از گزارش‌های منابع پیشین بهره می‌گیرد و دیده‌های خویش را نیز می‌افزاید. دقت در نقل گزارش‌ها و اندازه‌گیری‌ها، از ویژگی‌های روش تاریخ‌نگاری مراغی است. (برای نمونه رجوع شود.[۲۰] ) از ویژگی‌های مراغی، افزودن مبحث کلامی «توسل» به این کتاب، به‌تناسب بحث از زیارت نبوی است.[۲۱]
در متن کتاب به تاریخ نگارش تحقیق النصره در سال (766 ق.) اشاره‌شده است.[۲۲] درباره عنوان تحقیق النصره بتلخیص معالم دار الهجره که نام انتخابی خود مراغی است[۲۳] تنها یک نکته مبهم در کلمه «تلخیص» وجود دارد. این قید به کتاب الدرة الثمینة فی اخبار المدینه ابن نجار مرتبط نیست؛ زیرا تحقیق النصره خلاصه الدرة الثمینه نیست، گر چه الدره یکی از مصادر مهم واصلی مراغی است؛ بنابراین، مقصود مراغی از قید «تلخیص»، گزارش تاریخ و معرفی مساجد و اماکن مدینه به‌صورت مختصر و با رعایت ایجاز است.
محتوای کتاب
موضوعات کتاب در یک مقدمه، چهار باب و فصول متعدد تنظیم‌شده‌اند. در مقدمه، طی سه فصل نخست، روایاتی درباره جایگاه و فضیلت مدینه از منابع حدیث اهل سنت مانند صحیح بخاری و صحیح مسلم نقل‌شده است.[۲۴] در فصل دوم، گزارشی کوتاه از نام‌های مدینه مانند عذرا[۲۵] ، مُطَیّبه و طیّبه[۲۶] ، یثرب[۲۷] و نیز اشاره‌ای به قبیله‌ها و تیره‌های اوس و خزرج[۲۸] آمده است. گزارش مطری از 300 صنعتگر و کارگر یهودی ساکن قریه یثرب، با نقد مراغی مواجه شده؛ زیرابه نظر وی، این صنعتگران در منطقه زهره، یکی از مناطق مجاور مدینه، ساکن بوده‌اند.[۲۹] در فصل بعد، به فضیلت‌ها و اهمیت مسجدالنبی(ص) و روضه شریفه در احادیث اسلامی اشاره گشته است.[۳۰]
باب اول کتاب
در باب اول، طی هفت فصل، گزارش‌های متعدد از تاریخ بیعت عقبه و اسلام آوردن گروهی انصار و نام‌های بیعت‌کنندگان و نقیبان[۳۱] ، هجرت پیامبر(ص) به مدینه[۳۲] ، ورود پیامبر به قبا، فضیلت مسجد قبا[۳۳] ، ساخت مسجدالنبی(ص) در عهد نبوی، محل مصلای رسول خدا و گسترش‌های دوران خلفای بعد[۳۴] آمده است. مراغی در وصف مکان‌های مدینه، افزون بر استناد به اخبار تاریخی، از دیده‌های خود نیز بهره گرفته و ازجمله، درباره مسجد ضرار آورده است: «امروزه نشانه‌ای از آن وجود ندارد و ابن نجار جای آن را به‌اشتباه نشان داده است.»[۳۵]
مراغی درباره مسجدالنبی(ص)، دانسته‌های خود از معماری، مساحت‌ها، نوع سنگ‌ها و آجرهای به‌کاررفته در آن و تغییر خانه‌های پیرامون مسجد، ازجمله خانه همسران پیامبر(ص) را یادکرده است.[۳۶] او پس از ارزیابی وصف ابن نجار از حدود مسجدالنبی(ص) می‌گوید: «اکنون از بِلاط مسجد خبری نیست و نیز دو تیر چوبی که از سمت شام در صحن مسجد نصب‌شده بود، ازمیان‌رفته است.»[۳۷]
بخشی از کتاب به استوانه‌های مسجدالنبی(ص) و دیده‌های مراغی از استوانه مُخَلَقه[۳۸] ، استوانه عایشه[۳۹] ، استوانه توبه[۴۰] ، استوانه امام علی(ع)[۴۱] و داستان ستون حنانه که از فراق پیامبر(ص) فریاد و زاری می‌کرد[۴۲] اختصاص‌یافته است. جذع (شاخه) این ستون در سوی راست مصلای نبوی بوده است. مراغی نکاتی دیگر نیز درباره این شاخه آورده و یادکرده که در زمان او، این شاخه در انبار حرم نبوی نگهداری می‌شده است.[۴۳]
منبر پیامبر(ص) و تاریخ تعمیرهای آن در گزارشی کوتاه آمده است.[۴۴] مراغی درباره حریق مسجدالنبی(ص) و تلاش حاکمان مصر در تعمیر مسجد، گزارشی مفصل آورده[۴۵] و به محل تهجد پیامبر(ص) در مسجد اشاره‌کرده است.[۴۶]
فصل پنجم باب اول
فصل پنجم درباره پنجره‌ها و باب‌های مسجدالنبی(ص) است.[۴۷] مسجد در روزگار پیامبر سه در داشته[۴۸] که ازاین‌قرار بوده‌اند: باب النبی(ص)، باب علی(ع) و باب عثمان.[۴۹] این درها تا عهد ولید مروانی به 20 عدد رسیده است. در گزارش ابن زباله (م. حدود 200 ق.) که در زمره واپسین گزارش‌ها از وضع مسجدالنبی(ص) در سده‌های نخستین است، به 24 در اشاره‌شده است.[۵۰]
فصل ششم باب اول
گزارش‌های مراغی در فصل ششم درباره مرقد نبوی(ص)، ازاین‌جهت مهم است که تاریخ گنبد مرقد نبوی(ص) در دیگر منابع به‌دقت گزارش نشده است. به نظر مراغی، مرقد نبوی تا زمان ملک منصور قلاوون صالحی که در (678 ق.) گنبدی بر آن بنا کرد، تنها دیواری آجری بلندتر از سطح دیوار مسجد داشت.[۵۱] مراغی آگاهی‌های بیشتری از گنبد و معماری آن به دست نداده است. وی از تلاش عمر بن عبدالعزیز در بنای دیوار (حائط) و نیز پوشش (حائز) محافظ قبور سه‌گانه، گزارشی کوتاه آورده است.[۵۲] او پیشتر آورده است که عمر بن عبدالعزیز مرقد نبوی(ص) را پنج گوشه ساخت؛ به‌گونه‌ای که هنگام نماز، استقبال به‌سوی قبر نبوی(ص) محقق نشود.[۵۳]
فصل هفتم باب اول
فصل هفتم به آداب و مستحبات، تَخلیق (خوشبو کردن) و تَحصیب مسجدالنبی(ص) (تسطیح سنگریزه‌های صحن) اختصاص دارد.[۵۴]
باب دوم کتاب
مباحثی درباره رحلت پیامبر(ص) و شیخین[۵۵] ، آداب زیارت مرقد نبوی(ص) و ادله مشروعیت آن[۵۶] ، بقاع بقیع و فضیلت زیارت بقیع[۵۷] و مقبره بنی‌سلمه در غرب مدینه[۵۸] در باب دوم آمده است. گزارش مراغی از گنبدهای ائمه بقیع که به همت ناصر بن مستضیء عباسی ساخته‌شده، چشمگیر است.[۵۹] او در مبحث مشروعیت زیارت پیامبر(ص) به اجماع مسلمانان و ادله دیگر استناد می‌کند[۶۰] و یکی از شاخه‌های این موضوع را به مبحث توسل و شفاعت اختصاص می‌دهد[۶۱] و با روش نقلی و عقلی، ادله و مبانی مشروعیت و جواز توسل به پیامبر(ص) خواه در هنگام حیات و خواه پس از وفات ایشان را به میان می‌آورد. یکی از شاخه‌های این بحث ازنظر مراغی، اثبات حیات برزخی[۶۲] است. این موضوع از مباحث نوآورانه این اثر در قیاس با دیگر آثار تاریخی مدینه است که به نظر می‌رسد به دنبال آرا و شبهات ابن تیمیه طرح‌شده است. (← توسل)
باب سوم کتاب
باب سوم حاوی نکاتی درباره کوه احد[۶۳] ، قبور شهدای احد و بقعه حمزه[۶۴] و نیز مساجد معروف مدینه است.[۶۵] گزارش مراغی از سور مدینه (دیوارهای پیرامون شهر) و تعمیر آن به همت عضد الدوله بویهی و ماجرای نقب زدن از زیر مرقد نبوی(ص) به دست دو مسیحی اَندَلُسی و کشف آن با خواب محمود زنگی و نیز ساختن حصار مرقد نبوی(ص) در (557 ق.) و نوسازی آن در (751 ق.) به همت ملک ناصر حسن بن محمد قلاوون مملوکی، از آگاهی‌های جدیدی است که در الدرة الثمینه نیامده است.[۶۶]
یکی از آگاهی‌های نویسنده درباره مساجد تاریخی مدینه[۶۷] ، گزارشی از مسجد ذوالحلیفه است که در چهار یا شش میلی مدینه قرار داشته و املاک بنی‌جُشَم در آن جای دارد و امروزه به آبارعلی معروف است.[۶۸] مراغی از مساجدی که ابن زباله در اخبار المدینه و بخاری در الصحیح از آن‌ها یادکرده‌اند، سخن گفته و افزوده که اکنون از این مساجد اثری باقی نیست و محلشان ناشناخته است.[۶۹] نیز گزارشی از چاه‌های مدینه که در عهد مؤلف نشانه‌ای از آن‌ها یافت می‌شده، ارائه گشته است.[۷۰]
باب چهارم کتاب
باب چهارم به وادی‌های مدینه مانند وادی عقیق، وادی جِفاف[۷۱] ، صدقات و موقوفات نبوی(ص) در مدینه[۷۲] ، خندق[۷۳] ، حدود و خصائص حرم مدنی[۷۴] ، فضیلت مرگ در مدینه[۷۵] و اشعاری در ترغیب آمدن به مدینه[۷۶] پرداخته است. گزارش مراغی از رویداد نار الحجاز یا فوران گدازه‌های آتش‌فشانی، با این‌که گزارش آن را از دیگر مورخان برگرفته، اهمیت دارد.[۷۷]
نسخه‌ها و چاپ‌ها
این کتاب در سال (1374 ق.) بر پایه نسخه‌ای کتابت شده به سال (766 ق.)[۷۸] که در دار الکتب المصریه نگهداری می‌شود، در مصر به چاپ رسید.[۷۹] محمد عبدالجواد اصمعی در (1401 ق.) کتاب را بر پایه آن نسخه تصحیح و در المکتبة العلمیه مدینه چاپ کرد و گزارشی از گسترش مسجدالنبی(ص) در دوره آل سعود بر کتاب افزود.[۸۰] تحقیق و تصحیحی دیگر نیز به کوشش ابو یعقوب نشات بن کمال مصری صورت گرفته که در دار الفلاح للبحث العلمی و تحقیق التراث مصر به سال (1430 ق.) با مقدمه‌ای 63 صفحه‌ای درباره زندگی و آثار مراغی و نسخ خطی کتاب چاپ‌شده است.[۸۱] مصحح تعلیقه‌ها و توضیحاتی نیز در برخی صفحات کتاب آورده و با برخی عقاید مراغی مخالفت ورزیده و در صفحات آغازین کتاب، درباره مشروعیت زیارت مرقد نبوی(ص) و جواز سفر زیارتی، به طرح ادله و اقوال و نقد موضع مراغی پرداخته است.[۸۲]
پانویس
- ↑ . الضوء اللامع، ج 11، ص 28.، معجم المؤلفین، ج 3، ص 60.
- ↑ . المدینة المنوره، ش 1، ص 98، ابوبکر المراغی و کتابه تحقیق النصره.
- ↑ . نک: المدینة المنوره، ش 1، ص 104.
- ↑ تحقیق النصرة، ص 11-12.
- ↑ . شذرات الذهب، ج 9، ص 177.
- ↑ . المدینة المنوره، ش 1، ص 102-103.
- ↑ . الضوء اللامع، ج 11، ص 28.، الاعلام، ج 2، ص 63.
- ↑ . الاعلام، ج 2، ص 63.، معجم المؤلفین، ج 3، ص 60.، المدینة المنوره، ش 1، ص 106.
- ↑ . هدیة العارفین، ج 2، ص 200.، الاعلام، ج 6، ص 58.
- ↑ . المدینة المنوره، ش 1، ص 103، ابوبکر المراغی و کتابه تحقیق النصره.
- ↑ تحقیق النصرة، ص 94
- ↑ تحقیق النصرة، ص 94-95
- ↑ تحفة النصرة، ص 36-37
- ↑ . الضوء اللامع، ج 11، ص 29.
- ↑ تحفة النصرة ص 131، 145، 169، 171
- ↑ تحفة النصرة ص 105-121، 136، 143، 145، 176
- ↑ تحفة النصرة ص 171، 176
- ↑ . وفاء الوفاء، ج 2، ص 52، 57، 116، 253.، ج 4، ص 57، 313، 358.
- ↑ . شرح احقاق الحق، ج 5، ص 584.، الانتصار، ج 5، ص 321.
- ↑ تحفة النصرة ص 170-171
- ↑ تحقیق النصرة، ص 416-432
- ↑ تحقیق النصرة، ص 146
- ↑ تحقیق النصرة، ص 95، . نک: کشف الظنون، ج 1، ص 312، 378.
- ↑ تحقیق النصرة، ص 96-121
- ↑ تحقیق النصرة، ص 123
- ↑ تحقیق النصرة، ص 124
- ↑ تحقیق النصرة، ص 124-130
- ↑ تحقیق النصرة، ص 130-132
- ↑ تحقیق النصرة، ص 128
- ↑ تحقیق النصرة، ص 133-146
- ↑ تحقیق النصرة، ص 149-157
- ↑ تحقیق النصرة، ص 158
- ↑ تحقیق النصرة، ص 164-175
- ↑ تحقیق النصرة، ص 176-203
- ↑ تحقیق النصرة، ص 132
- ↑ تحقیق النصرة، ص 204-224
- ↑ تحقیق النصرة، ص 221
- ↑ تحقیق النصرة، ص 225
- ↑ تحقیق النصرة، ص 226
- ↑ تحقیق النصرة، ص 228
- ↑ تحقیق النصرة، ص 232
- ↑ تحقیق النصرة، ص 232
- ↑ تحقیق النصرة، ص 240-241
- ↑ تحقیق النصرة، ص 244-253
- ↑ تحقیق النصرة، ص 253-262
- ↑ تحقیق النصرة، ص 263-264
- ↑ تحقیق النصرة، ص 265-282
- ↑ تحقیق النصرة، ص 269
- ↑ تحقیق النصرة، ص 269-272
- ↑ تحقیق النصرة، ص 270
- ↑ تحقیق النصرة، ص 283
- ↑ تحقیق النصرة، ص 285-288
- ↑ تحقیق النصرة، ص 213-214
- ↑ تحقیق النصرة، ص 293-304
- ↑ تحقیق النصرة، ص 307-367
- ↑ تحقیق النصرة، ص 368-451
- ↑ تحقیق النصرة، ص 452-463
- ↑ تحقیق النصرة، ص 464
- ↑ تحقیق النصرة، ص 459
- ↑ تحقیق النصرة، ص 368-392
- ↑ تحقیق النصرة، ص 416-432
- ↑ تحقیق النصرة، ص 433-451
- ↑ تحقیق النصرة، ص 469-472
- ↑ تحقیق النصرة، ص 472-479
- ↑ تحقیق النصرة، ص 480-499
- ↑ تحقیق النصرة، ص 502-505
- ↑ تحقیق النصرة، ص 526-545
- ↑ تحقیق النصرة، ص 526
- ↑ تحقیق النصرة، ص 532
- ↑ تحقیق النصرة، ص 546-574
- ↑ تحقیق النصرة، ص 577-598
- ↑ تحقیق النصرة، ص 592-594
- ↑ تحقیق النصرة، ص 599-604
- ↑ تحقیق النصرة، ص 605-626
- ↑ تحقیق النصرة، ص 627-628
- ↑ تحقیق النصرة، ص 629-632
- ↑ تحقیق النصرة، ص 595-597
- ↑ . کشف الظنون، ج 1، ص 378.
- ↑ . الاعلام، ج 8، ص 294
- ↑ تحقیق النصرة، ص 214-219
- ↑ تحقیق النصرة، ص 72-79
- ↑ تحقیق النصرة، ص 73-87
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره.
- الاعلام: الزرکلی (م. 1396 ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، (1997 م)؛
- الانتصار اهم مناظرات الشیعة فی شبکات الانترنت: العاملی، بیروت، دار السیره، (1421 ق)؛
- شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. 1089 ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، (1406 ق)؛
- شرح احقاق الحق: سید شهاب الدین المرعشی النجفی، قم، مکتبة النجفی؛
- الضوء اللامع: شمس الدین السخاوی (م. 902 ق.)، بیروت، دار مکتبة الحیاة؛
- کشف الظنون: حاجی خلیفه (م. 1067 ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، (1413 ق)؛
- المدینة المنوره (فصلنامه): عبدالله عبدالرحیم عسیلان؛
- معجم المؤلفین: عمر کحّاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی؛
- وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911 ق.)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، (2006 م)؛
- هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (م. 1339 ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.