آطام مدینه
آطام مدینه قلعه‌ها و دژهای بلند مدینه منوره.
پیامبر(ص) پس از هجرت به مدینه، آنها را زیور شهر نامید. از آطام برای محافظت از شهر، دیده‌بانی و حتی برپایی نماز جماعت استفاده می‌شده است.
مفهوم‌شناسی
آطام (اِطام) [یادداشت ۱] به معنای بناهای بلند و قلعه‌ها است.[۱] [یادداشت ۲] عرب هر خانهای را که مربع یا دایره شکل بود و با سقف مسطح ساخته می‌شد، اطم می‌نامید.[۲] در قرآن کریم نیز صیاصی به معنای دژها آمده است.[۳]
قلعه‌های مدینه
در مدینه آطام بسیار بودند و هریک به نامی خوانده می‌شد.[۴] البته این ویژه مدینه نبود؛ بلکه در سرزمین‌های دیگر نیز دژ و قلعه وجود داشت؛ اما چون شمار آنها در یثرب فراوان بود، غالباً دژهای یثرب بدین نام شهرت داشتند.[۵] آطام یثرب دژها و قلعههایی بلند بودند[۶] که با استفاده از سنگ[۷] در حومه شهر و محلههایش برای پناه‌گرفتن و دیده‌بانی ساخته می‌شدند[۸] و از آن‌جا که دارای استحکام نظامی بودند، بیشتر کاربرد دفاعی داشتند.[۹] به عقیده برخی، عمالقه (نسل فرزندان سام بن نوح از عرب جنوبی)[۱۰] نخستین کسانی بودند که در یثرب خانه‌ها و دژهایی از سنگ ساختند.[۱۱] پس از آنان یهودیان مهاجر در یثرب مستقر شدند و برای خود ۵۹ اطم بنا نهادند.[۱۲] اوس و خزرج نیز پس از استقرار در یثرب، برای خویشتن اطم‌هایی ساختند.[۱۳] هنگام یورش دشمن، مردم یثرب زنان وکودکانشان را در این قلعه‌ها جای میدادند تا دشمن را سنگباران کنند. مردان نیز در محلهها با شمشیر به نبرد و مقاومت میپرداختند.
رویکرد پیامبر (ص) به آطام یثرب
پس از هجرت رسول خدا(ص) به یثرب، ایشان از تخریب و ویرانگری آطام مدینه جلوگیری کرد و آنها را «زیور شهر» نامید.[۱۴] در جنگهای احد (سال سوم)[۱۵] و خندق (سال پنجم)، از این بناها برای محافظت از زنان و برخی مردان مکه که توان حضور در نبرد را نداشتند، استفاده شد. در غزوه احد پیامبر(ص) تصمیم داشت در همین قلعه‌ها مستقر شود؛ اما گروهی از جوانان که در جنگ بدر حضور نداشتند، از ایشان خواستند تا در میدان رزم با دشمن روبه‌رو شوند.[۱۶] پیامبر کودکان و پیران ازجمله یمان (حسیل) بن جابر، پدر حذیفه، را در این آطام پناه داد؛ اما یمان برای جنگیدن خارج شد و به اشتباه به دست مسلمانان کشته شد.[۱۷]
استفاده از اطم برای برپایی نماز جماعت
از آطام برای اعلانهای عام همچون برپایی نماز جماعت نیز استفاده می‌شد[۱۸]؛ چنان‌که بلال بر فراز اطمی که در خانه حفصه (همسر پیامبر ص) بود، اذان میگفت.[۱۹] عثمان ۲۰۰ اطم مدینه را مانند برخی بناهای دیگر چون قصر سنداد کوفه، صومعه غمدان یمن، بنای اسکندریه و دژ مشقر در یمن ویران کرد.[۲۰] آثاری از اطم کعب بن اشرف از یهودیان بنی‌نضیر، اطم احیحة بن جلاح در منطقه الضَحیان[۲۱] و نیز اطم ابودجانه ساعدی، تا روزگار کنونی باقی است.[۲۲]
پانویس
- ↑ الصحاح، ج۵، ص۱۸۶۲؛ معجم البلدان، ج۱، ص۵۱، «اجم».
- ↑ تاریخ دمشق، ج۲۸، ص۱۹۷؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۹، «اطم».
- ↑ سوره احزاب، آیه ۲۶
- ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۵۱؛ مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲.
- ↑ مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲، ۹۲.
- ↑ غریب الحدیث، ج۲، ص۶۶.
- ↑ العین، ج۷، ص۴۶۳؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۹، «اطم».
- ↑ فتح الباری، ج۴، ص۸۱.
- ↑ دراسات فی الآثار الاسلامیه، ص۲۱-۲۲.
- ↑ الطبقات، ج۱، ص۴۳.
- ↑ معجم البلدان، ج۵، ص۸۴؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج۲، ق۱، ص۲۸.
- ↑ الدرة الثمینه، ص۱۳-۱۴؛ موسوعة مکة المکرمه، ج۱، ص۸۸.
- ↑ الاعلاق النفیسه، ص۶۱.
- ↑ المعالم الأثیره، ص۱۵؛ المسالک و الممالک، ج۱، ص۴۱۷؛ مجمع الزوائد، ج۳، ص۳۰۱.
- ↑ المغازی، ج۱، ص۲۱۰؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۲۲.
- ↑ الطبقات، ج۲، ص۶۷؛ ج۵، ص۸۱؛ المستدرک، ج۴، ص۵۰؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۲۳.
- ↑ الام، ج۶، ص۳۸، ۴۳؛ المستدرک، ج۳، ص۲۰۲؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۴۱.
- ↑ سنن ابی داود، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ غریب الحدیث، ج۲، ص۶۶.
- ↑ محاضرات الادباء، ج۲، ص۶۲۳-۶۲۴.
- ↑ معجم البلدان، ج۳، ص۴۵۴.
- ↑ عمدة الاخبار، ص۳۶-۴۳؛ آثار المدینة المنوره، ص۶۴-۷۱.
- ↑ در تلفظ مردم یثرب، جمع اُطْم و اُطُم؛ و آجام در تلفظ دیگر مناطق حجاز. ر.ک به: غریب الحدیث، ابن سلام، ج۲، ص۷۲-۷۳، «اطم»؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۸، «اجم».
- ↑ واژه نزدیک به آن را صیاصی (المغازی، ج۲، ص۴۹۳؛ السیرة النبویه، ج۲، ص۲۴۹.) به معنای دژها، حصارها و پناهگاه‌ها (لسان العرب، ج۷، ص۵۲، «صیص»؛ تاج العروس، ج۴، ص۴۰۵.) دانسته‌اند. با نظر به این که در گذشته قصرها را همانند قلعه‌ها می‌ساختند (فتح الباری، ج۱۰، ص۸۶.)، برخی قصر و اطم را به یک معنا دانسته‌اند.(مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۸، ۱۹، «اطم».) برخی نیز آطام را به معنای قصرها و صیاصی را به معنای قلعه‌ها شمرده‌اند.(العلل و معرفة الرجال، ج۲، ص۳۲۲.)
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل آطام مدینه.
- آثار المدینة المنوره: عبد القدوس الانصاری، مدینه، المکتبة السلفیة التجاریه، ۱۳۹۳ق
- الاعلاق النفیسه: احمد بن عمر رسته (م.۲۹۰/۳۰۰ق.)، بیروت، دار صادر
- الام: الشافعی (م ۲۰۴ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
- تاج العروس: الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، بیروت، مکتبة الحیاة
- تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، بیروت، اعلمی
- تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م.۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
- دراسات فی الآثار الاسلامیة المبکرة بالمدینة المنوره: سعد بن عبدالعزیز الراشد، ریاض، ۱۴۲۱ق
- الدرة الثمینه: ابن النجار (م.۶۴۳ق.)، به کوشش مبالح محمد، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۰۲ق
- سنن ابی‌داود: السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق
- السیرة النبویه: ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه
- شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق
- الصحاح: الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به کوشش احمد العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر
- العلل و معرفة الرجال: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، به کوشش وصی الدین، ریاض
- عمدة الاخبارفی مدینة المختار: احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن ۱۰ق.)، به کوشش محمد الطیب، مدینه، اسعد درابزونی الحسینی
- العین: خلیل (م.۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق
- غریب الحدیث: ابن سلاّم الهروی (م.۲۲۴ق.)، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۶ق
- غریب الحدیث: ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق
- فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه
- لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق
- مجمع الزوائد: الهیثمی (م.۸۰۷ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق
- محاضرات الادباء: الراغب (م.۴۲۵ق.)، به کوشش عمر الطباع، بیروت، دار القلم، ۱۴۲۰ق
- مراصدالاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.۶۵۸ق.)، بیروت، دار الجمیل، ۱۴۱۲ق
- المسالک والممالک: ابوعبید البکری، به کوشش ادریان، فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م
- المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م.۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
- المعالم الاثیرة فی السنة و السیره: محمد محمد حسن شراب، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۱ق
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
- المغازی: الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق
- موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق.