امام صادق(ع)

امام صادق(ع)، جعفر بن محمد، ششميـن امام شیعیان، يکي از چهار امام مدفون در قبرستان بقيع در شهر مدینهاست. مجموعه سخنان و احدیث آن حضرت در امور فقهی و اخلاقی مرتبط به حج، بنیاد دانش فقهی حج نزد شیعیان را فراهم آورده است.

امام صادق(ع) از نظر علمی چهره‌ای برجسته نزد مسلمانان اعم از شیعه و سنی بوده است. احادیث نقل شده از او بیش از سایر امامان شیعه است و آن حضرت به سبب تاثیر گسترده‌ای که در آموزش شیعیان و شکل‌گیری فقه شیعی داشته، با عنوان رییس مذهب شیعه و بنیانگذار مذهب فقهی جعفری شناخته می‌شود.

امام صادق بیشتر عمر خود را در مدینه زندگی کرد.

زندگی‌نامه

ابوعبدالله جعفر بن محمد بن علي بن الحسين از نوادگان امام علي(ع) و حضرت فاطمه(س)است. به نقلي نامش را به سفارش پيامبر(ص) جعفر نهادند. مادرش فاطمه ام فروه، دختر قاسم بن محمد بن ابوبکر، و جده مادري‌اش اسماء بنت عبدالرحمن بن ابي‌بکر بود. از اين رو برخي، از آن حضرت با تعبير «ابن المُکرمه» ياد کرده‌اند. معروف‌ترين کنيه آن حضرت ابوعبدالله (به اعتبار فرزندش عبدالله افطح) است. لقب صادق از سوي شماري از شاگردان امام، مانند مالک بن انس و نيز در منابع اهل سنت، مانند «مسند احمد» در سده سوم، ديده مي‌شود ‌بنابر روایاتی رسول خدا(ص)، ضمن پيشگويي تولد آن حضرت، سفارش کرده بود او را صادق بنامند. به نظر برخي دانشوران اهل سنت، راستگويي امام صادق(ع) سبب اين نامگذاري بوده است. برخي لقب صادق را در مقابل کذاب خوانده شدن محمد نفس زکيه دانسته‌اند. منصور عباسي که خلافتش (136- 158ق.) از سوي امام پيشگويي شده بود، چنين لقبي را براي آن حضرت بارها به کار مي‌برد. در قولي ديگر لقب صادق براي حضرت در برابر جعفر کذاب، که از نسل پنجم آن حضرت بود و به دروغ ادعاي امامت داشت، نهاده شده است.

امام صادق (ص) بنا بر قول مشهور نزد شيعه، در سال 83 و به نقل اهل سنت سال 80 هجري در مدينه در سپيده‌دم روز جمعه يا سه‌شنبه، هشتم رمضان، متولد شد. به رغم ثبت نشدن روز تولد امام در منابع متقدم، از سده ششم به بعد، منابع اماميه 17ربيع الاول را به عنوان روز تولد امام شناسانده و ميان متأخرين شهرت يافته است.

محل تولد امام

در اين که زادگاه امام صادق مدينه بوده اختلاف نيست. مطابق قولي تأييد نشده، زادگاه حضرت در مکه، در خانه‌‏اي معروف به دار ابي‏ سعيد، نزديک دارالعجله (سمت صفا و مروه) بوده است. با اينکه فاسي مکي کتيبه‏‌اي در اين خانه ديده که بر آن نوشته شده بود: «هذا مَولدُ جَعفر الصّادق عليه السلام و دَخَلَهُ النَّبي صلي الله عليه و آله». اين خانه در سال 623ق. در امارت اشراف حسني تعمير گرديد. اما به نظر مي‌رسد اين خانه، زادگاه جعفر طيار بوده است که پس از تسلط آل سعود بر مکه، همراه دارالعجله، تخريب شد. .

مدت عمر

امام صادق، به سبب عمر طولاني نسبت به ديگر امامان، به شيخ الائمه نامبردار شده است. قول مشهور، سن امام را 65 سال الکافي، و برخي اقوال ديگر 67 و 68 سال دانسته‌اند. از اين مدت، 12 سال همزمان با زندگي جدش، امام سجاد7، 31 سال هم‌دوره با پدر بزرگوارش و مابقي آن، دوران امامتش بود که از سال 114 تا سال 148ق.، به مدت 34 سال ادامه يافت.

زندگی در مدینه

امام صادق(ص) بيشتر زندگي خود را در مدينه سپري کرد. سفر او به شام به همراه پدر بزرگوارش ا که تاريخ دقيق آن مشخص نيست و نيز سفرهاي آن حضرت به عراق در دوران امامت، به رغم ميل حضرت، دليل سياسي داشت و بنا به اجبار دستگاه خلافت عباسي انجام شد. گزارش‌هايي از اقامت آن حضرت در حيره (از شهرهاي عراق) در دوران امام باقر7 وجود دارد.

مزار امام در بقیع

بنا بر قول مشهور شيعه آن حضرت در سال 148ق. در 25 شوال يا نيمه آن ماه، در 65 سالگي، به سبب مسموميت از سوي منصور عباسي، در مدينه، به شهادت رسيد. ا برخی منابع رحلت امام (ع) را طبیعی دانسته‌اند. مدفن امام صادق(ع) در بقيع و کنار قبر پدر و جدشان امام حسن(ع) واقع شده است. گزارش‌ها نشان مي‌دهد، از سده ششم و حتي پيش‌تر، گنبد و ضريحي براي ائمه بقيع: از جمله امام صادق(ع)، ساخته شده بود . که در سال 1344ق.، پس از سلطه آل سعود بر حرمين، تخريب شد. .

جایگاه علمی

آن حضرت،افزون بر جايگاه محوري ميان شيعيان اماميه، نزد اهل سنت نيز مقامی رفيع داشت؛ به گونه‌اي که چهره‌هاي شاخص آنان، امام صادق(ع) را از برترين سادات اهل بيت در دانش و فضل دانسته و با تعبير بزرگ علويان و شيخ بني‌هاشم ياد کرده‌اند. تکريم اهل سنت از آن حضرت، با عبارت «رضي الله عنه» که معمولاً براي صحابه به کار مي‌رود، حاکي از جايگاه امام صادق(ع) نزد آنان است. حتي برخي دانشوران اهل سنت، فارغ از جايگاه امام، آن حضرت را در شايستگي به خلافت بر منصور ترجيح مي‌دادند. دانشمندان اهل سنت، به ويژه پيشوايان اين مذهب، به مقام تقوا، علم، معنويت و عبادت آن حضرت، در کتب خود، معترف بودند و اقتباس از دانش او را براي خود شرافت و منقبت مي‌شمردند.

امامت

امام صادق(ع)، به عنوان فرزند ارشد امام باقر(ع)، امامت را، به نص جلي و بدون مدعي، در سال 114ق. عهده‌دار شد. امام باقر(ع) از امام صادق(ع) با تعبير: «هذا خير البريه بعدي» و«هذا و الله قائم آل محمد» ياد کرده است. امام باقر(ع) همچنين هنگام شهادت و در حضور چند نفر، به عنوان شهود، وصايت امام صادق(ع) را ابلاغ و مکتوب کرد.

در اثبات امامت حضرت صادق(ع) به ادله ديگري نيز استناد شده است. تصريح به امامت آن حضرت در روايات نبوي از آن جمله است. همچنین آن حضرت به اتفاق مخالفان و موافقان امامت آن حضرت، در علم و ديگر کمالات افضل اهل زمانش بود.

حیات سیاسی

آن حضرت در طول امامتش، به مدت ۳۴ سال که مصادف با اواخر حکومت امويان و اوايل حکومت عباسيان بود، با چندين خليفه هم‌عصر بود. مدت 22 سال از دوران امامت امام صادق(ع)، يعني از سال 114 تا 132ق.، در حکومت بني‌اميه سپري شد. خلفاي عباسي معاصر آن حضرت نيز شامل ابوالعباس، معروف به سفاح، (حک:132-137ق.) و ابوجعفر منصور دوانيقي (حک:137-158ق.) بودند که شانزده سال از امامت صادق اهل بيت در عصر آنان سپري شد.

حدود دو دهه از دوران امامت آن حضرت مصادف با ضعف بني‌اميه و تکاپوهاي معارضان بني‌اميه، اعم از شيعيان، خوارج و به ويژه قيام عظيم سياه‌جامگان خراسان، به فرماندهي ابومسلم خراساني، از دعوتگران عباسيان بود.

سياست امام، خودداري از مقابله مستقيم با امويان بود. امام صادق(ع) با قيام‌های ضد اموی همکاري نکرد و براي نمونه با قيام عمويش زيد بن علي در سال 122ق. در کوفه و قيام نفس زکيه در سال 145ق. مخالف بود. وی همچنين دعوت ابوسلمه خلال، از سران قيام عباسي را، براي پذيرش خلافت، رد کرد. امام همچنين به نامه ابومسلم خراساني، رهبر نظامي دعوت عباسي، واکنش منفي نشان داد.

دوره عباسیان

اصلي‌ترين نگراني عباسيان از امام صادق(ع)، ارسال وجوهات از سوي شيعيان به مدينه بود. برخي اخبار مؤيد چنين اقدامي است و گويا عباسيان بر آن آگاهي داشته‌اند. علت ديگر نگراني عباسيان از ناحيه امام، گرايش برخي رجال وابسته به حکومت، مانند جعفر بن محمد بن اشعث خزاعي، به آن حضرت بود. به هر روي در خلافت چهار ساله سفاح براي امام صادق(ع) مشکل عمده‌اي از ناحيه دستگاه خلافت ايجاد نشد. امام صادق(ع)درآغاز خلافت منصور، چند بار به مرکز خلافت فراخوانده شد. سياست سختگيرانه منصور، حضرت را به سمتِ در پيش گرفتن نوعي سياست منفي، در قالب تقيه، سوق داد. .روابط منصور عباسي با امام فراز و فرود داشت. در مواقعي، به ويژه هنگام بروز قيام‌ها، منصور از ترس همراهي امام با قيام، حضرت را به شدت زير نظر قرار مي‌داد و حتي تهديد به قتل مي‌کرد. منصور عباسي تدريجاً فشار بر شيعيان را تشديد کرد؛ چنان‌که در مدينه، جاسوساني داشت که در پي شناسايي شيعيان و قلع و قمع آنان بودند. در چنين شرايطي، امام شيعيان را به تقيه سفارش مي‌کرد. بنا به نقل کليني، منصور به حسن بن زيد بن حسن (م.168ق.)، والي خود در مدينه، دستور داد تا خانه امام را آتش بزند. همچنین بنابر روایتی منصور چند بار تلاش کرد امام صادق را به شهادت برساند اما موفق نشد.

در عین دوری از امور سیاسی،‌امام صادق(ع) همواره از فرصت‌هاي مناسب براي ترويج مکتب اهل بیت بهره مي‌برد؛ چنان‌که در حضور منصور عباسي به رد و انکار اقتدارگرايي و طاغوت‌گرايي در حکومت کردن و نقد جباريت پرداخت. و دنياطلبي و روي آوردن به سلاطين را نکوهش کرد. از ديگر مواضع صريح سياسي امام صادق(ع) در پي اهانت حاکم مدينه به حضرت علي(ع) ست که سرزنش شديد منصور را در پي داشت.

نقش فرهنگی

امام صادق(ع) بخش عمده فعاليت‌هاي خود را به احيا و نشر حديث پيامبر(ص) و اهل بيت اختصاص داد و بدين ترتيب ميراث ارزشمندي به جاي گذاشت. احاديث نقل شده از امام صادق(ع) بيشتر از ديگر امامان است و غالب سند روايات شيعي و اصول اربعمائه به آن حضرت منتهي مي‌شود. در منابع شيعه و اهل سنت، احاديث بسياري از امام صادق، در ابواب گوناگون ديني، از جمله اصول و فروع دين، اخلاق و مواعظ و مناظرات نقل شده است.

فقه شيعه عمدتاً بر روايات به‌جاي مانده از امام صادق(ع) مبتني‌است؛ به همين جهت مکتب فقهي شيعيان دوازده امامي را مذهب جعفري نيز مي‌نامند. تعداد راويان از امام، به اختلاف تا 4000 نفر دانسته شده است.

امام در حرميـن

امام صادق(ع) با حاکمان انتصابي اموي و عباسي متعددي در مدينه هم‌عصر بود. امراي منصوب اموي عبارت بودند از: خالد بن عبدالملک بن حارث (114-117ق.)، محمد بن هشام بن اسماعيل مخزومي (118-125ق.)، يوسف بن محمد ثقفي(125ق.)، عبدالعزيز بن عمر بن عبدالعزيز (126ق.)، عبدالواحد بن سليمان بن عبدالملک (129ق.)، مختار بن عبدالله اباضي (129ق.)، محمد بن عبدالملک بن عطيه سعدي (130ق.)، وليد بن عروه سعدي (131ق.) و يوسف بن عروه سعدي (132ق.).

در عصر عباسيان نيز امام با اميراني هم‌عصر بود که يکي از آن‌ها، داوود بن علي، عموي سفاح و منصور عباسي بود. او در مدت امارت چهار ماهه‌اش معلي بن خنيس، وکيل آن حضرت، را دستگير و اموال ايشان را توقيف کرد. پس از اين‌که معلي از معرفي کردن شيعيان به داوود امتناع کرد، داوود فرمان اعدام وي را به سيرافي، رئيس شرطه مدينه، داد. اين کار، اعتراض شديد امام صادق(ع) را به دنبال داشت. داوود در پاسخ به اين اعتراض ادعا کرد که قتل معلي بدون هماهنگي با وي صورت گرفته و سيرافي را به جرم آن کشت.

خانه امام صادق در مکه و مدینه

نوشتار اصلی: خانه امام صادق (ع)

امام صادق(ع) در مکه، نزديک دارالعجله سمت صفا و مروه، خانه‌اي داشت که نزديک دار ابي‌سعيد واقع شده بود. طبق قولي، چنان‌که گذشت، اين منزل زادگاه آن حضرت بود. آن حضرت در مدينه نيز منزلي داشت که فاطميان مصر، در حکومت الحاکم، آن را که در حال ويراني و متروک بود، گشودند و مصحف، شمشير، کساء، و برخي ديگر از اشيای آن را به مصر منتقل کردند. همچنين براي آن حضرت باغ و مزرعه‌اي پيرامون مدينه ثبت شده است که کارگرانی در آن‌ها برای آن حضرت کار می‌کردند.

گرچه منابع شمار دفعات حج‌گزاري امام صادق(ع) را گزارش نکرده‌اند، اما زندگي کردن آن حضرت در مدينه و حضور مستمر و مداوم ايشان در موسم حج گوياي اهتمام ويژه آن حضرت به حج و عمره است. حتي به نقلي امام، در دوران نوجواني، سفر حج داشته است.

آموزه‌های امام صادق(ع) درباب حج

روايات پرشماري از امام صادق(ع) درباره آداب و مناسک حج نقل شده است. نقش آن حضرت در تبيين مسائل حج به حدي است که به نقل از ابوحنيفه، اگر جعفر بن محمد نبود، مردم مناسک حج خود را نمي‌دانستند. منابع روايي بابي را به حج اختصاص داده‌اند که روايات آن غالباً از امام صادق(ع)است. برخي محققان، اين روايات را به صورت مستقل جمع‌آوري کرده‌اند. امام درباره اهميت و لزوم فراگيري احکام و مناسک حج، که قبولي آن در انجام درست اعمال است، به زراره (از اصحاب امام) -که گفته بود حدود چهل سال است که از شما درباره حج مي‌پرسم و شما فتوا مي‌دهيد- يادآور شد: «خانه‌اي که بيش از دو هزار سال پيش از پيدايش آدم حج گزارده مي‌شد، در 40 سال مسائل آن پايان نمي‌پذيرد».

اهمیت حج

از آن حضرت در باب اهميت حج رواياتي نقل شده که در آن‌ها حج برترین راه از راه‌های خدا و همرتبه جهاد دانسته شده است. آن حضرت حج را آزمايشي از سوي خدا، براي ميزان طاعت بندگان، عنوان کرده و پابرجايي دين را به برپايي کعبه منوط کرده است.

از آثار و برکات حج در سخنان امام صادق می‌توان به پاک شدن از گناه، نورانيت، همنشيني با پيامبران و صالحان ، در امان بودن از عذاب، نوشته شدن حسنه از ابتداي حرکت و افزايش درجه حج‌گزار، نجات از آتش، حفظ خانواده و اموال، افزايش مال و روزي، استجابت دعا، است.

آداب سفر حج در سخنان امام

در مجموعه‌ای از سخنانی که از امام صادق(ع) درباب حج نقل شده، برخی آداب و توصیه‌ها برای سفر حج وجود دارد که بخشی از آن به شرح زیر است:

• توبه و استغفار هنگام اراده حج
• انجام حج، با مال پاک
• استطاعت مالی به اندازه‌اي که فرد بتواند با بخشي مالش حج انجام داده و بخشي را نيز براي خوراک خانواده‌اش باقي بگذارد. امام صادق(ع)
• مراقبت از دارايی در سفر حج و همراه داشتن و حفظ زاد و توشه
• سفر خود را به اطلاع برادران ديني رساندن
• داشتن همسفر و پرهيز از تنها سفر کردن
• وصیت کردن پیش از سفر
• صدقه دادن پیش از سفر و پس از انجام مناسک حج
• نماز خواندن پيش از سفر و آغاز سفر با نماز
• دعا خواندن هنگام خروج براي سفر مکه
• به همراه داشتن نيازمندي‌هاي سفر و توشه پاکيزه
• نيز آن حضرت به برداشتن تربت امام حسين7 توصيه کرده و آن را براي در امان ماندن از ترس، مفيد دانسته است.
• شکرگزاری و خواندن دعا در هنگام سوار شدن بر مرکب
• رعايت اخلاق اسلامي، همچون فروبردن خشم، گذشت کردن، لزوم پرهيز از خيانت، اختلاس، دزدي و ربا
• سخاوت داشتن در سفر حج
• پرهيز از ناسازگاري، آزار نرساندن به همسفران و ناديده گرفتن لغزش‌هاي آنان
• رازداري پس از سفر
• احترام به سالخوردگان
• سلام کردن به همسفران
• کمک به همسفران و پرستاري و مدارا با بيمار
• داشتن ارتباط در سفر، مانند نامه‌نگاري با خانواده، خويشان و دوستان،
• مراقب وقت واجبات الهي باشند.
• نماز در مسجدالحرام و مسجدالنبي، که نماز در اولي يکصد هزار و در دومي ده هزار پاداش دارد،
• لزوم پرداختن به عبادت و غنيمت شمردن اوقات
• شرکت در نماز جماعت غير شيعه
• نظم صفوف
• رو به قبله نشستن - به تأسي از رسول خدا(ص)
• خودداري از اسراف
• پرهيز از پرخوري و خواب زياد
• رعايت نکات بهداشتي مانند شستن دست‌ها، پيش و پس از صرف غذا
• مسواک زدن که امام آن را از اخلاق انبيا برشمرده است
• تکرار کردن لبيک، با صداي بلند، براي مردان، پس از احرام در مسجد شجره، هنگام سوار شدن يا پياده شدن از مرکب، در سرازيري و بلندي، برخورد با سواره، هنگام سحر و قطع لبيک با ديدن خانه خدا

آداب حضور در حرمین

• انجام غسل هنگام ورود به مکه و در صورت عدم موفقيت، انجام آن، هنگام ورود به حرم
• تواضع در هنگام ورود به حرم
• ورود به مسجدالحرام از باب بني‌شيبه که محل دفن شدن بت بني‌شيبه، در فتح مکه (سال هشتم هجرت)، به دست امام علي(ع) است ا
• حرکت با پاي برهنه، داشتن خشوع و خضوع
• طواف نکردن در حال خستگي، حرکت آرام و معتدل در طواف براي آزار نديدن ديگر طواف‌کنندگان ا
• خودداري از طواف مستحبي و فرصت دادن به کساني که طواف واجب انجام مي‌دهند،
• فرستادن تکبير و صلوات هنگام ازدحام براي استلام حجرالاسود و عدم استلام آن،و استلام آن هنگام خلوتي. ا
• نماز و دعا خواندن بسيار در مسجدالحرام
• منع از «اِحتباء» (نشستن بر نشيمنگاه خود با حلقه زدن دست‌ها گرد زانو) منع فرموده است.
• آرامش و وقار و نگاه به کعبه در بالاي صفا، حمد و ثناي الهي و يادآوري نعمت‌هاي الهي، ادعيه و اذکاري را، از جمله گفتن هفت مرتبه «اللهُ اکبَر»، «الحُمْدُ للهِ»، و «لا إِلهَ إِلَّا اللهُ» و سه مرتبه «لا الهَ الّا اللهُ، وَحْدَهُ لا شَريک لَهُ، لَهُ المُلک وَ لَهُ الحَمْدُ، يحْيي ويميتُ وَ هُوَ حَي لا يمُوتُ وَ هُوَ عَلی کلِّ شَيء قدِير» سفارش کرده‌اند.
• ترک مکه پس از انجام مناسک و بازگشت نزد خانواده
• صدقه دادن در هنگام ترک مکه
• وداع کعبه با طواف، و در صورت امکان استلام حجرالاسود در هر شوط، و نيز استلام رکن يماني
• شريک کردن دیگران در حج
• زيارت رسول الله و حرم معصومين در مدینه پس از انجام حج .</ref>
• تهیه سوغات سفر حج
• امام خوشامدگويي به حاجي و مصافحه با او را مانند کسي دانسته که حجرالاسود را لمس کرده باشد.

امام صادق(ع) انجام عمره در هر يک از ماه‌هاي سال را روا، اما عمره رجبيه را برتر مي‌دانست. در نقلي آن حضرت، براي انجام عمره، منتظر بيست سوم رمضان مي‌شد، آن‌گاه احرام بسته و مشغول مناسک مي‌شد. بنا به روايتي از آن امام، انجام عمره در اين ماه معادل يک حج است. امام صادق(ع) مقصود از آيه (وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ) را انجام آن‌ها و پرهيز از هر چيزي که محرم در اين دو از آن پرهيز مي‌کند، تفسير کرد.

توصيف حرمين در سخن امام

امام صادق7 در روايتي، مکه را دوست‌داشتني‌ترين زمين نزد خداوند دانسته که خاک، سنگ، درخت، کوه و آبي محبوب‌تر از آن‌ها نيست. الکافي، ج2، ص243. 

آن حضرت وجه تسميه کعبه و مربع بودن آن را بدان جهت دانسته که کعبه در مقابل بيت‌المعمور، که به شکل مربع است، استقرار گرفته و غرض خدا بر اذکار: «سبحان الله، الحمد لله و لا اله الا الله»، استوار است. علل الشرائع، ج2، ص398 در سخني از امام صادق7 رکن يماني دري از درهاي بهشت است که از هنگام گشوده شدنش، بسته نشده است. علل الشرائع، ج4، ص409آن حضرت بوسيدن و استلام حجرالاسود را، در صورتي که ازدحام نباشد، توصيه کرده و فرموده است: «در وقت ازدحام، از دور بر او تکبير بگويند». نک: الکافي، ج4، ص404؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص103از نظر امام صادق7، استلام حجرالاسود از زنان برداشته شده است. من لايحضره الفقيه، ج2، ص326.

به نقل امام7، حِجر اسماعيل، محل سکونت حضرت اسماعيل و نيز محل دفن او و مادرش هاجر بوده است. الکافي، ج4، ص210آن حضرت ملتزم را جايي دانسته که اگر بنده‏اي در آن‌جا به گناهانش اعتراف و طلب استغفار کند، بخشوده مي‌شود. الکافي، ج4، ص410. امام صادق7 مسعي را جايي معرفي کرده که روي زمين دوست‌داشتني‌تر از آن نبوده و فلسفه آن را تحقير زورگويان در آن‌جا دانسته است. الکافي، ج4، ص434در روايتي از امام صادق7 نامگذاري اين سرزمين به عرفات از اين رو بوده که جبرئيل، در ظهر عرفه، به ابراهيم7 ابلاغ کرد تا به گناهان خود اعتراف کرده و مناسک را بشناسد. الکافي، ج4، ص436