مناره عَبِد، یا مأذنه عبد یا منار مرجان مناره‌ای بود در جانب شرقی صحن حرم امام حسین(ع)، که از همه مناره‌های عتبات عالیات بزرگتر و استوارتر بود. برخی آن را از نظر ارزش و موقعیت دومین اثر تاریخی عراق شمرده‌اند. این مناره، در سال ۷۶۷ق. ساخته و در ۱۳۵۹ق. توسط یاسین هاشمی، رئیس وقت دولت عراق تخریب شد. دلیل تخریب، انحنای مناره اعلام شد. برخی، انگیزه‌های مادی را دلیل تخریب این مناره دانسته‌اند. اکنون اثری از این مناره باقی نیست.

مناره عبد
مناره عبد، پیش از تخریب.
اطلاعات اوليه
بنيانگذار امیر مرجان
تأسیس ۷۶۷ق.
مکان کربلا،‌ حرم امام حسین(ع)، جانب شرقی صحن.
نام‌های دیگر مأذنه عبد، مناره مرجان
مشخصات
مساحت قاعده‌ای به قطر ۲۰متر و ارتفاع نزدیک به ۴۰متر.
وضعیت از میان رفته
معماری
بازسازی ۹۸۲ق. توسط شاه طهماسب صفوی


موقعیت


مناره عَبِد، یا مأذنه عبد یا منار مرجان در انتهای ساختمان حرم امام حسین(ع)، در جانب شرقی صحن مطهر، متصل به دیوار،‌به فاصله ۲۰متر از زاویه شمال شرقی، در سمت چپ زائرانی که به حرم حضرت عباس(ع) می‌رفتند، قرار داشت.[یادداشت ۱][۱]

بنا

مناره عَبِد، با قاعده‌ای به قطر بیست متر و ارتفاعی، نزدیک به چهل متر، از تمام مناره‌های عتبات عالیات، بزرگتر و استوارتر بود و به لحاظ ارزش و موقعیت، دومین اثر تاریخی عراق بعد از مناره ملویه واقع در مسجد جامع متوکل در سامراء، به شمار می‌رفت. این مناره، با مصالحی از جنس آجر و گچ ساخته شده و با سنگ مرمر و کاشی قدیمی که امروزه در آثار باستانی عراق و ایران کم‌یاب است، نماکاری شده بود.[۲]

 
سه مناره حرم امام حسین(ع) در یک نما؛ مناره عبد سمت راست تصویر.

ساخت

 
کارگران بالای مناره عبد، در حال تخریب آن.

سازنده این بنا، امین‌الدین بن عبدالله الجایتو، ملقب به مرجان است. برخی[یادداشت ۲] از او با عنوان «امیر مرجان» یاد کرده‌اند. امیر مرجان، غلام زرخرید سلطان اویس بود. سلطان اویس، پس از درگذشت پدرش، حسن جلایری، سرسلسه جلایریان (740ـ 835ق) به سلطنت رسید. وی که مرکز حکومتش تبریز بود، امیر مرجان را به فرمانداری عراق منصوب کرد. امیر مرجان، نافرمانی کرده، اعلام استقلال کرد. سلطان اویس، لشکر بزرگی از تبریز به عراق فرستاد که به محض ورود به بغداد، یاران مرجان را شکست دادند. امیر مرجاخن به کربلا گریخته، به حرم امام حسین(ع) پناهنده شد و مناره عبد را با مسجد جامع متصل به آن ساخت که به نام او شهرت یافت. وی، همه دارایی و املاک خود در بغداد، کربلا، عین التمر، رحالیه و دیگر مناطق را وقف نمود تا درآمد آن‌ها، صرف مسجد و مناره شود. از آن پس تمام آن املاک، عنوان «موقوفات حسینی» به خود گرفت. امیر مرجان، در مسجد جامعی که ساخته بود، معتکف شد و به امام حسین(ع)‌ پناه برد. هنگام یکه سلطان اویس از ماجرای غلام خود،‌ مرجان آگاه شد،‌ او را فراخواند و احترام کرد و از اشتباهش درگذشت و به سبب خدماتی که در سال ۷۶۷ق. به حائر کرده بود، به فرمانداری عراق،‌ بازگرداند.[۳]

بازسازی

مناره عبد، پس از ۲۱۵ سال از ساخت، نیاز به بازسازی داشت. شاه طهماسب، پسر شاه اسماعیل صفوی،‌ در سال ۹۸۲ق. ضمن بازسازی حائر و توسعه صحن از سمت شمال، به بازسازی این مناره نیز پرداخت. صاحب کتاب «مجالی الطف»[یادداشت ۳] پس از اشاره به این که مناره عبد نیاز به بازسازی داشت، تاریخ‌گذاری آن را به فارسی «انگشت یار» که به حروف ابجد، ۹۸۲ می‌شود دانسته است.[یادداشت ۴][۴] برخی از منابع تاریخی، از نوسازی دوباره مناره عبد، در سال ۱۳۰۸ق. به دست عثمانی‌ها خبر داده‌اند. [۵]

تخریب

مناره عبد، پس از این‌که نزدیک به شش سده (۷۶۷-۱۳۵۴ق) پابرجا بود، در ماه‌های پایانی سال ۱۳۵۴ق. (۱۹۳۵م) به دستور یاسین هاشمی، رئیس وقت دولت عراق و توسط صالح جبر ویران شد. علت تخریب، انحنای مناره، خطر سقوط و ایجاد مشکل برای حائر مقدس اعلام شد. برخی علت‌های اعلام شده را حقیقی ندانسته‌اند. آن‌ها بر این باورند که دولت وقت، دنبال استفاده از موقوفات مربوط به مناره عبد، که شامل همه دارایی‌ها و املاک امیر مرجان می‌شد، بود.[۶] این تخریب، باعث ناراحتی شیعیان شده، شاعران بسیاری درباره آن شعر سرودند. برای نمونه هادی خراسانی (1297 -1368ق) درباره این رویداد اینگونه سروده است:

در صحن سیدالشدها بود برقرار گلدسته‌ای چو شاخه طوبی بزرگوار عقل حکیم از پی تاریخ آن بگفت: «انگشت یار» سال بنایش به یادگار دست جفا ز پای فکندش بدون وجه بادا جزای هدم و اوامر، عذاب نار[۷]

پانوشت

  1. مناره عَبِد و موقعیت تاریخی آن، فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۲۴۵؛ تاریخ کربلاء و حائر حسینی، ص318.
  2. مناره عَبِد و موقعیت تاریخی آن، فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۲۴۵.
  3. مناره عَبِد و موقعیت تاریخی آن، فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۲۴۶.
  4. ترجمه تاریخ کربلا و حائر حسینی(ع)، ص۳۲۷ به نقل از مجالی الطف، ص۴۲.
  5. مناره عَبِد و موقعیت تاریخی آن، فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۲۴۶.
  6. مناره عَبِد و موقعیت تاریخی آن، فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۲۴۸؛ دائرة المعارف الحسینیة، ج۲، ص۱۱۳؛ ترجمه تاریخ کربلا و حائر حسینی(ع)، ص۳۲۸ و ۳۲۹.
  7. دائرة المعارف الحسینیة، ج۲، ص۱۱۳.
  1. صاحب کتاب «مجالی الطف» درباره این مناره سروده است: بَلَیَّ تَبقی فحکم الأساس/ شَمالَ مَن یَمضی إلی العباس. یعنی: قامت افراشته‌ای که با شالوده استوارش، پایدار است، و در سمت چپ زائری که به سوی حرم عباس می‌رود، واقع شده است.
  2. محمد بن غیاث‌الدین خواندمیر، در کتاب حبیب السیر فی اخبار افراد البشر.
  3. کتابی است که با زبان شعر به توصیف حرم امام حسین(ع)‌ و بناهای آن پرداخته است.
  4. ثـم تـداعی ظاهـر المنارة/ للعبـد و استـدعـی لـه عمارة/ فــمر کـفه لها طهماسب/ وعسرت بمـا لهــا ینـاسب/ و أرخت ما بین عجم و عرب/ «انگشت یار» تعنی «خنصرالاحب»

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله مناره عَبِد و موقعیت تاریخی آن، داود شوریده، فرهنگ زیارت، شماره دهم و یازدهم، بهار و تابستان 1391، ص244 است.
  • تاریخ کربلا و حائر حسینی، عبدالجواد کلیدار،