فرات
فرات، رودی است در غرب عراق، به طول تقریبی ۲۹۰۰ کیلومتر، که سرچشمه آن در ارمنستان ترکیه بوده و از دو شاخه «قره سو» و «مرادچای» تشکیل شده است. فرات و دجله، در نزدیک خلیج فارس به هم پیوسته و با نام اروندرود در خلیج فارس می‌ریزند.
درگذشته، شعبه‌ای از این رود، به نام علقمی، در کربلا، در شرق آستان حضرت عباس (ع) جاری بوده که امروزه وجود ندارد. در برخی از احادیث، مکان تولد حضرت عیسی(ع) و محل گفتگوی خدا با حضرت موسی(ع)، فرات دانسته شده است. بر پایه برخی از روایات، فرات، رودی بابرکت و رود بهشتی معرفی شده و غسل کردن در آن، نوشیدن و کام برداشتن با آن مستحب دانسته شده است. واژه فرات به معنای شیرین بوده و سه بار در قرآن به کار رفته است.
واژه‌شناسی
فرات، به شیرین[۱] و شیرین‌ترین آب[۲] معنا شده است. این واژه، به صورت وصفی، سه بار در قرآن، به معنای شیرین و خوش‌گوار به کار رفته است؛ در سوره‌های فرقان، آیه ۵۳ و فاطر، آیه ۱۲، صفتِ «دریا» و در سوره مرسلات، آیه ۲۷، صفتِ «آب» قرار گرفته است. در دو مورد نخست، واژه فرات در کنار واژه «عذب»[یادداشت ۱] به کار رفته است؛ در یک مورد، از آمیختن دو دریای شور و شیرین سخن رفته و در مورد دیگر به قابل مقایسه نبودن این دو گونه دریا اشاره شده است.
در آیه ۲۷ سوره مرسلات، از لطف الهی در آفرینش زمین که محل زندگی و مرگ انسان و جایگاه تأمین نیازهای اوست یاد کرده و از آب فرات، شیرین و گوارایی سخن گفته که خداوند انسان را از آن نوشانده است.[یادداشت ۲][۳]
موقعیت
فرات، در غرب عراق و از دو شاخه «قره سو» و «مرادچای» تشکیل شده است. سرچشمه این رود، نزدیک رود ارس، در ارمنستان ترکیه است. فرات، به رودخانه بزرگ دیگر عراق، دجله، نزدیک می‌شود؛ ولی دجله، به سمت جنوب شرقی، تغییر مسیر داده و فرات به سوی غرب مایل می‌شود. دجله و فرات، که سرچشمه حیات منطقه بین‌النهرین است، در نزدیک خلیج فارس به هم می‌پیوندند و از آن پس شط‌العرب یا اروندرود نام گرفته و به خلیج فارس می‌ریزد. سرزمینی را که بین این دو رودخانه واقع شده، «الجزیره» و «جزائر» می‌گویند. طول رودخانه فرات تقریباً ۲۹۰۰ کیلومتر است.
جریان فرات، در جلگه بین‌النهرین بسیار ملایم و دارای بستری عریض است. مهم‌ترین عامل حاصلخیزی خاک عراق و جمعیت یافتن سرزمین بین‌النهرین، همین دو رودخانه است. شهر بابِل، پایتخت کشوری به همین نام، حدود دوهزار سال پیش از میلاد، در ساحل فرات بنا شده بود و امروزه ویرانه‌ها و بقایای آن در ۸۰ کیلومتری جنوب بغداد، نزدیک شهر حلّه وجود دارد.[۴]
در کربلا
درگذشته، شعبه‌ای از فرات، به نام علقمی، در کربلا،[۵] در شرق آستان حضرت عباس (ع)، جاری بوده، که امروزه وجود نداشته و خیابانی که گویا جای نهر بوده، به همین نام شناخته می‌شود.[۶] باب‌الفرات، نام درب شرقی آستان حضرت عباس (ع)، روبه‌روی خیابان علقمی باز می‌شود.[۵] علت نامگذاری شعبه علقمی، فردی است به همین نام، که جدّ ابن‌علقمی معروف بوده و این انشعاب را از فرات به وجود آورده است.[۶] این انشعاب پس از کربلا به سوی کوفه جریان می‌یافت و همین، باعث آبادی آن‌جا شده بود.[۵] نهری که امروزه، از کنار مقام صاحب‌الزمان (ع) در شمال کربلا جاری بوده و به نام «نهر الحسینیه» خوانده می‌شود، شعبه‌ای از رود فرات است، اما ارتباطی با نهر علقمی ندارد.[۶]
در احادیث
مکان تولد عیسی (ع)
بر پایه روایتی از امام باقر(ع) به نقل از ابوسعید اسکافی، حضرت عیسی(ع) در کوفه، در مسجد کوفه و نزدیک آب فرات به دنیا آمده است. این روایت، در تفسیر آیه «و آویناهما الی ربوة ذات قرار و معین»، «ربوة» را کوفه و منظور از «ذات قرارٍ» را مسجد کوفه و مراد از «معین» را آب فرات دانسته است. محمدباقر مجلسی، در تفسیر این آیه، پس از بیان نظرهای گوناگون درباره مکان تولد حضرت عیسی (ع)، تفسیر گفته شده را مورد اعتماد دانسته است.[۷]
غسل در فرات
در برخی از روایات به غسل در فرات سفارش شده است. بر پایه روایتی که حنان بن سدید نقل کرده، امام باقر(ع)، کسی را از اهل کوفه، که نه هر روز، نه هر هفته، نه هر ماه و نه سالی یکبار، در فرات غسل نمی‌کند، از خیر محروم دانسته است.[یادداشت ۳][۸]
یکی از ۴ رود بهشت
بر پایه روایتی، امام علی(ع)، فرات را یکی از رودهای بهشت معرفی کرده است. او درآغاز، آب را سالار نوشیدنی‌های دنیا و آخرت دانسته و فرات، نیل، سَیحان و جَیحان را رودهایی از بهشت خوانده است. وی فرات را در بهشت دارای آب، نیل را دارای عسل، سَیحان را دارای خمر و جَیحان را دارای شیر دانسته است.[یادداشت ۴][۹] محمدباقر مجلسی، برای نامگذاری این چهار رود به نام چهار نهر بهشتی، دو احتمال داده است؛ یکی از باب الهام و وحی الهی و دیگری، همان‌گونه که درباره آب فرات آمده، قطره‌هایی از آب بهشتی در آن ریخته می‌شود؛ درباره دیگر نهرها نیز همینگونه است.[۹] بر پایه روایتی دیگر از امام علی (ع)، در رود فرات، دو ناودان از آب‌های بهشتی، آب می‌ریزد.[۱۰]
نوشیدن و کام برداشتن با آب فرات
به نقل از سلیمان بن هارون، از امام صادق (ع) کسی که از آب فرات بنوشد و با آن کام بردارد دوستدار اهل بیت (ع) است.[یادداشت ۵][۹] بر پایه روایتی دیگر هر کسی از فرات کام بردارد، دوستی اهل بیت (ع) در دل او قرار می‌گیرد.[یادداشت ۶][۱۱]
نهری بابرکت
به نقل از حکیم بن جبیر و به گفته امام سجاد(ع)، هر شب فرشته‌ای از آسمان فرود آمده و سه مثقال مشک بهشتی در رود فرات می‌ریزد. او، فرات را بابرکت‌ترین رود شرق و غرب عالم دانسته است.[یادداشت ۷][۱۱] بر پایه نقلی از عبدالله بن سلیمان، در زمان ابوالعباس سفاح، نخستین خلیفه عباسی، امام صادق (ع) با جامه سفر و سوار بر مرکب وارد کوفه شده، وقتی به پل کوفه رسید، توقف کرده، به غلام خود دستور داد آبی به او دهد. غلام، کوزه‌ای را پر از آب کرده و به وی داد. امام (ع) از آن آب نوشید؛ به طوری که آب از لبان، محاسن و لباس او می‌ریخت. بار دیگر از وی آب خواست و او به امام (ع) داد. وی خدا را سپاس گفته و فرات را نهری پربرکت دانست. به گفته امام (ع)، اگر مردم میزان برکت این آب را می‌دانستند، در دو سوی آن خیمه می‌زدند. به باور او اگر آنچه به دست خطاکاران در فرات ریخته می‌شد نبود، هر بیماری در آن فرومی‌رفت، شفا می‌یافت.[یادداشت ۸][۱۱]
شاطی الوادی الایمن
به گفته قرآن، از «شَاطِئِ الْوَادِ الْأَیْمَنِ»، در «الْبُقْعَةِ الْمُبَارَکَةِ»، از درختی، ندایی حضرت موسی(ع) را مخاطب قرار داده و گفته است: «ای موسی! منم من، خداوند پروردگار جهانیان.»[۱۲] بر پایه روایتی، امام صادق (ع)، شاطی الوادی الایمن را فرات دانسته و بقعه مبارکه را کربلا دانسته و درخت را حضرت محمد(ص) می‌داند.[۱۱]
پانوشت
- ↑ کتاب العین، ج8، ص115؛ الصحاح، ج1، ص259.
- ↑ تهذیب اللغة، ج14، ص193.
- ↑ دانستنی‌هایی درباره فرات، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، ص۵۲.
- ↑ دانستنی‌هایی درباره فرات، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۷، ص۵۵ و ۵۶.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ فرهنگ فارسی معین.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ سید احمد علوی، العراق، ج ٢٢، ص ٣٠٣.
- ↑ بحارالانوار، ج ۹۷، ص ٢٢٧ و ٢٢٨.
- ↑ بحارالانوار، ج۹۷، ص۲۲۷.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ بحارالانوار، ج۹۷، ص۲۲۸.
- ↑ محاسن برقی، ج٢، ص ۵۷۵.
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ۱۱٫۲ ۱۱٫۳ بحارالانوار، ج۹۷، ص۲۲۹.
- ↑ سوره قصص، آیه۳۰.
- ↑ به معنای شیرین.
- ↑ وَجَعَلْنَا فِیهَا رَوَاسِی شَامِخَاتٍ وَأَسْقَینَاکُمْ مَاءً فُرَاتًا؛ و در آن کوه‌های استوار و بلند قرار دادیم و به شما آبی فرات و گوارا بخشیدیم.
- ↑ دَخَلَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ عَلَی أَبِی جَعْفَرٍ (ع) فَقَالَ (ع) لَهُ: أَتَغْتَسِلُ مِنْ فُرَاتِکُمْ فِی کُلِّ یوْمٍ مَرَّةً؟ قَالَ: لَا قَالَ: فَفِی کُلِّ جُمْعَةٍ؟ قَالَ: لَا قَالَ: فَفِی کُلِّ شَهْرٍ قَالَ: لَا، قَالَ: فَفِی کُلِّ سَنَةٍ؟ قَالَ: لَا قَالَ: فَقَالَ لَهُ أَبُوجَعْفَرٍ (ع) إِنَّکَ لَمَحْرُومٌ مِنَ الْخَیرِ؛ مردی از اهل کوفه بر امام باقر (ع) وارد شد؛ امام (ع) پرسید: آیا هر روز در آب فرات غسل می‌کنی و خویش را شست‌شو می‌دهی؟ پاسخ داد: نه. امام پرسید: هر جمعه این کار را می‌کنی؟ گفت: نه. امام پرسید: هر ماه یک بار چطور؟ گفت: نه. امام پرسید: سالی یک بار در آن غسل می‌کنی؟ گفت: خیر. امام (ع) گفت: به درستی از خیر محروم هستی!
- ↑ الْمَاءُ سَیدُ شَرَابِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ، وَ أَرْبَعَةُ أَنْهَارٍ فِی الدُّنْیا مِنَ الْجَنَّةِ: الْفُرَاتُ وَ النِّیلُ وَ سَیحَانُ وَ جَیحَانُ، الْفُرَاتُ الْمَاءُ وَ النِّیلُ الْعَسَلُ وَ سَیحَانُ الْخَمْرُ وَ جَیحَانُ اللَّبَنُ؛ آب، سالار نوشیدنی‌های دنیا و آخرت است و چهار نهر در دنیا از بهشت است: فرات و نیل و سیحون و جیحون. فرات، آب بهشتی است؛ نیل، عسل بهشتی و سیحان شراب بهشتی و جیحون، نهر شیر بهشتی است.
- ↑ من شرب من ماء الفرات و حنک به فهو محبّنا اهل البیت.
- ↑ سلیمان بن هارون عجلی گفته است از امام صادق (ع) شنیدم که می‌فرمود: «مَا أَظُنُّ أَحَداً یحَنَّکُ بِمَاءِ الْفُرَاتِ إِلَّا أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیتِ؛ وَ سَأَلَنِی کَمْ بَینَکَ وَ بَینَ الْفُرَاتِ فَأَخْبَرْتُهُ، فَقَالَ: لَوْ کُنْتُ عِنْدَهُ لَأَحْبَبْتُ أَنْ آتِیهُ طَرَفَی النَّهَار»؛ گمان نمی‌کنم کسی کامش با آب فرات برداشته شود، مگر این‌که محبت ما اهل‌بیت در دل او قرار می‌گیرد. سپس فرمود: بین تو و فرات چقدر راه است؟ مسافت را عرض کردم؛ امام فرمودند: اگر آن‌جا بودم، صبح و شام به سوی فرات می‌رفتم.
- ↑ حکیم بن جبیر: سمعت علی بن الحسین (ع) یقول: إِنَّ مَلَکاً یهْبِطُ کُلَّ لَیلَةٍ مَعَهُ ثَلَاثُ مَثَاقِیلَ مِسْکٍ مِنْ مِسْکِ الْجَنَّةِ فَیطْرَحُهَا فِی الْفُرَاتِ وَ مَا مِنْ نَهَرٍ فِی شَرْقٍ وَ لَا غَرْبٍ أَعْظَمَ بَرَکَةً مِنْهُ»؛ از امام سجاد (ع) شنیدم که می‌فرمود: هر شب فرشته‌ای از آسمان فرود می‌آید و سه مثقال مشک بهشتی می‌آورد و در رودخانه فرات می‌ریزد و هیچ رودخانه‌ای در شرق و غرب عالم، با برکت‌تر از نهر فرات نیست.
- ↑ «نَهَرُ مَاءٍ مَا أَعْظَمَ بَرَکَتَهُ، أَمَا إِنَّهُ یسْقُطُ فِیهِ کُلَ یوْمٍ سَبْعُ قَطَرَاتٍ مِنَ الْجَنَّةِ، أَمَا لَوْ عَلِمَ النَّاسُ مَا فِیهِ مِنَ الْبَرَکَةِ لَضَرَبُوا الْأَخْبِیةَ عَلَی حَافَتَیهِ، أَمَا لَوْ لَا مَا یدْخُلُهُ مِنَ الْخَاطِئِینَ مَا اغْتَمَسَ فِیهِ ذُو عَاهَةٍ إِلَّا أُبْرِئَ».
منابع
- بحار الأنوار، محمد باقر بن محمد تقی مجلسی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- تهذیب اللغة، محمد بن احمد ازهری، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۱ق.
- کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، نشر هجرت، قم، ۱۴۰۹ق.
- الصحاح، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق احد بعد الغفور، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۳۷۶ق.
- المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، تحقیق و تصحیح جلال الدین محدث، دار الکتب الإسلامیة، قم، ۱۳۷۱ق.