بهداشت حج به معنای حفظ سلامت حاجیان در سفر حج است. حفظ سلامتی در سفر طولانی و دشوار حج در طول تاریخ یکی از چالش‌های اصلی این آیین عبادی بوده است. عواملی همچون کم‌آبی در طول راه، خطر حمله راهزنان، شیوع بیماری‌های واگیر در مکه و مدینه، بهداشت نامناسب محل اسکان زائران، ‌آسیب‌دیدگی در اذحام جمعیت، وقوع بلایای طبیعی از قبیل سیل از عوامل به خطر انداختن سلامتی حاجیان بود. در منابع تاریخی گزارش‌هایی از این خطرات و از تلاش‌ مردمان برای کنترل و مقابله با آ‌ن‌ها آمده است.

از سده بیستم میلادی و در پی پیشرفت‌های دانش پزشکی و تغییر شرایط مسافرت و اسکان حاجیان، حفظ بهداشت و سلامتی در حج پیشرفت چشمگیری داشته و در دوران معاصر نیز تاسیس نهادهایی که وظیفه حفظ سلامت و بهداشت حاجیان را بر عهده دارند و فراهم آوردن شرایط بهداشتی، واکسیناسیون،‌ ساخت کشتارگاه‌های قربانی و توسعه اماکن مرتبط به مناسک حج بخشی از اقداماتی است که به کاهش خطرات حج یاری رسانده است.

امروزه در ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی و سلامت حاجیان است. معاینات اولیه، تلقین واکسن، آموزش‌های بهداشتی، اعزام پزشک برای هر کاروان و راه‌اندازی مراکز پزشکی در مکه و مدینه، از اقدامات بهداشتی ایران است. سازمان حج جمهوری اسلامی ایران نیز، که یکی از وظایف آن اسکان در حج است، وظیفه تامین شرایط سالم و بهداشتی اسکان و تغذیه حاجیان را بر عهده دارد.

دشواری‌های تاریخی سفر حج

  • کم آبی در راه: در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، بویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی در راه حج جان دادند.[۱]
  • ناامنی: خطر دیگر، هجوم راهزانان، بویژه در محدوده جزیرة العرب بود.[یادداشت ۱] در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.[۲]
  • بهداشت نامطلوب در کشتی‌ها:در سده نوزدهم قمری، سفر دریایی به مکه رواج یافت. این گونه از سفر، مناسب‌تر از سفر زمینی بود؛‌ ولی بهداشت نامطلوب برخی کشتی‌ها، ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های فراگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از مشکلات بهداشتی آن شمرده می‌شد. شرایط نامناسب بهداشتی، تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت.[۳]
  • چالش‌های سلامتی در حجاز:چالش‌های سلامتی حج‌گزاران، پس از رسیدن به حجاز عبارت بود از: سختی و خستگی راه،[یادداشت ۲] تغییر آب و هوا[یادداشت ۳] و تغییر رژیم غذایی.[۴]
  • شرایط غیر بهداشتی اقامت: در گذشته، اسکان در حج، بویژه برای فقیران، شرایط نامناسبی داشت. اقامت تعداد زیاد حاجیان در اتاقی کوچک،[۵] سکونت در فضای باز[۶] و نبود حمام و مستراح بهداشتی[۷] برخی از گزارش‌ها در این زمینه است.
  • امکانات بهداشتی مکه و مدینه، نامناسب بود. برای نمونه، تجمع فضولات چهارپایان که با کاروان وارد شهر می‌شدند،[۸] نبود حمام کافی[۹] و دفع نادرست زباله‌ها و فاضلاب[یادداشت ۴][۱۰] برخی از گزارش‌ها درباره این دو شهر است.
  • کمبود منابع آب در حرمین: منبع اصلی آب مکه، از چشمه زبیده تأمین می‌شد و در مسیر راه، پیش از رسیدن به مکه، از عرفات و منا می‌گذشت و مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت، که باعث انتقال سریع بیماری‌ها می‌شد. این مشکل، یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی مکه، در گذشته دانسته شده است.[۱۱]
  • قربانی: نبود ساز و کاری برای دفن قربانی‌ها در صحرای منا نیز، از دیگر عوامل خطرساز برای بهداشت مکه بود.[۱۲]
  • بلایای طبیعی و جنگ‌ها: بلایای طبیعی مانند سیل[۱۳] و برخی رویدادهای سیاسی، مانند جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در حرمین روی می‌داد، از دیگر دلائل مرگ حاجیان بوده است.[۱۴][۱۵]
  • ازدحام جمعیت: یکی از مهم‌ترین دلائل مرگ و میر حاجیان، ازدحام جمعیت بوده است. شمار زیاد حاجیان در مکه، بویژه هنگام برخی از مناسک حج، مانند طواف و رمی جمرات، بارها باعث کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان شده است.[۱۶]

بیماری‌های فراگیر

وبا و طاعون

«وبا»، در عربی نامی برای همه بیماری‌های فراگیر بوده است.[۱۷][یادداشت ۵] «طاعون» نیز، در فرهنگ‌های عربی، گاه هم‌معنا با وبا و گاه به عنوان نوعی بیماری فراگیر شناخته شده است.[۱۸]

شرایط بهداشتی نامناسب، تجمع افراد زیاد در یک مکان، هوای گرم حجاز و کمبود آب به شیوع بیماری‌های فراگیر کمک می‌کرد.[۱۷]

پیشینه این بیماری‌ها به دوره حضرت محمد(ص) باز‌می‌گردد.[۱۹] در سده‌های بعد نیز، گزارش‌هایی درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه آمده است.[۲۰] برای نمونه، در سال ۱۷۴ق. وبایی در مکه شیوع یافت که باعث شد هارون الرشید بعد از انجام حج با شتاب مکه را ترک کند.[۲۱] به گزارش منابع تاریخی در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳، ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ قمری وبا در مکه شیوع یافت.[۲۲]

در سده نوزدهم میلادی، بیماری‌های فراگیر به شکل وبای کولیرا،[یادداشت ۶][۲۳] در جهان و از جمله در مکه و مدینه شیوع یافت. نخستین مورد وبا، در سال ۱۸۳۱م. از حجاز آغاز شد و به اروپا نیز وارد شد.[۲۴] وبا در سال ۱۸۴۶م. باعث مرگ نزدیک به ۱۵ هزار نفر و در سال ۱۸۶۵م. موجب مرگ ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.[۲۵] وبا پس از آن نیز، بارها شایع شده، که شدیدترین آن در سال ۱۸۹۳م. بود و باعث درگذشت نزدیک به ۳۰ هزار نفر در حجاز شد.[۲۶] شیوع این بیماری تا سال ۱۹۱۲م. ادامه داشت.[۲۷]

تب دنگی

بیماری تب دنگی[یادداشت ۷] یکی از بیماری‌های فراگیر بوده، که در سده سیزدهم قمری در موسم حج شایع شده است. بر پایه گزارشی در کتاب تحصیل المرام، این بیماری[یادداشت ۸] که در سال ۱۲۸۲ق. شیوع یافت، با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و پس از سه روز که تب فروکش می‌کرد، ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.[۲۸]

پیشگیری از شیوع بیماری‌ها

در سال ۱۸۳۹م. سلطان محمد دوم، پادشاه عثمانی هیئت بهداشتی را راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.[۲۹] نخستین اجلاس جهانی بهداشت، در سال ۱۸۵۳م. در پاریس تشکیل شد. در این اجلاس، حضور حاجیان در مکه از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شده و بر استفاده از قرنطینه برای کنترل آن تأکید شد.[۳۰]

دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی، به تجهیز بیمارستان‌های مکه، پاکسازی شهر و منابع آب و ایجاد محل خاصی برای ذبح قربانی پرداخت.[۳۱] قرنطینه‌ها نیز افزایش یافتند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیانی که از سفر حج باز می گشتند، قرنطینه‌هایی مانند قرنطینه طور و قرنطینه بیروت در بندرها ایجاد شد.[۳۲] حاجیان در قرنطینه‌ها معاینه شده و اگر مشکوک به داشتن وبا بودند، تا چند هفته در قرنطینه می‌ماندند. بیشتر قرنطیه‌ها، شرایط دشواری داشت[۳۳] و ماندن در آنها از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود. اقامت طولانی، افزایش هزینه سفر، بی‌پول شدن برخی حاجیان، شرایط بد بهداشتی و کمبود آب و غذا از مشکلات قرنطینه‌ها شمرده می‌شد.

در دوره معاصر

حرمین

با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی مربوط به بهداشت عمومی در دنیا، شرایط بهداشتی حج نیز بهبود یافت. در عربستان، در سال ۱۹۲۶م. (۱۳۴۴ق) به فرمان ملک عبدالعزیز سعودی، «مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی»[یادداشت ۹] آغاز به کار کرد، که افزون بر مسائل بهداشتی عربستان، نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را نیز بر عهده داشت.[۳۴] در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.[۳۵]

از سال ۱۳۷۲ش. (۱۴۱۳-۱۴۱۴ق) توسط بانک توسعه اسلامی، برای انجام مناسک قربانی کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه راه‌اندازی شد. به گفته برخی، این اقدام به بهبود شرایط بهداشتی حج کمک زیادی کرده است.[۳۶]

حاجیان ایرانی

در ایران از سال ۱۳۳۳، صدور روادید حج منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و دریافت واکسن بوده است.[۳۷] امروزه در ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، دست‌اندرکار امور بهداشتی حاجیان است. معمولاً برای هر کاروان، یک پزشک ویژه فرستاده می‌شود. مراکز پزشکی مجهزی نیز در مکه و مدینه برای رسیدگی به زائران ایرانی تأسیس شده است. این معاونت، به پژوهش در امور پزشکی حج نیز پرداخته و به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران کمک می‌کند.

معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی، پیش از سفر انجام می‌شود. تزریق واکسن مننژیت، برای همه زائران اجباری است و دیگر واکسن‌ها، با نظر پزشک کاروان تزریق می‌شود.[۳۸] اسکان در حج، که بخشی از آن رسیدگی به وضعیت بهداشتی هتل‌ها است،[۳۹] از اقدامات سازمان حج جمهوری اسلامی ایران است. از سال ۱۳۸۱ش. غذای حاجیان ایرانی به صورت متمرکز آماده می‌شود که تأثیر زیادی در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش، غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی به شکل بهداشتی آماده شده و میان زائران ایرانی در اقامت‌گاه‌های مکه و مدینه پخش می‌شود.[۴۰]

حاجیان دیگر کشورها

با پیشرفت دانش پزشکی در دنیا، در بسیاری از کشورهای اسلامی تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد و بررسی مسائل بهداشتی، یکی از موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت.[۳۷]

مشکلات بهداشتی در دوره معاصر

امروزه کشورهای اسلامی اقدامات گسترده‌ای برای بهداشت حاجیان انجام داده‌اند؛ با این همه، افزون بر بیماری‌ها، شماری از حاجیان نیز در موسم حج به دلایل مختلف جان می‌دهند. در سال‌های اخیر،[یادداشت ۱۰] بر پایه آمار وزارت بهداشت عربستان، در ۱۵ روز موسم حج[یادداشت ۱۱] در دو شهر مکه و مدینه، نزدیک به هزار نفر جان داده اند، که شمار جانباختگان در مکه نسبت به مدینه بسیار بیشتر بوده‌اند.[یادداشت ۱۲][۴۱]

بیماری‌های فراگیر

امکان شیوع بیماری‌های واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه، بسیار بیشتر از شرایط معمولی است، که یکی از دلایل آن آب و هوای گرم حجاز دانسته شده است. برخی از این بیماری‌های واگیردار عبارت است از: تب دنگی،[یادداشت ۱۳] فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا که برای جلوگیری از رواج آنها، معمولاً راهکارهایی مانند معاینه، واکسیناسیون حاجیان و ایجاد محدودیت در شمار حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.[۴۲]

بیماری‌های تنفسی

مشکلات دستگاه تنفسی، یکی از شایع‌ترین مشکلات حاجیان است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی، به شکل سرماخوردگی پدیدار می‌شود[۴۳] و نشانه‌هایی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان آن استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.[۴۴] دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی نیز مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی[یادداشت ۱۴] میان حاجیان وجود دارد و موجب شماری از مرگ و میرها می‌شود.[۴۵]

بیماری‌های زمینه‌ای

بسیاری از بیماری‌های حاجیان، بیماری‌های مزمن‌اند، که پیش از سفر حج در آن‌ها زمینه دارد. خستگی سفر و گاه مصرف نکردن به موقع و کافی داروها، موجب بازگشت نشانه‌ها یا شدت یافتن آنها می‌شود. بیماری‌های قلب و عروق، از موارد شایع بیماری‌های زمینه‌ای بوده و از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان است.[۴۶] قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی نیز، از دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج است.[۴۷] کهنسالی بیشتر حاجیان، موجب افزایش بیماری‌های مزمن در حج شده است. افزون بر آن، سالمندان در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر بوده و هنگام ازدحام جمعیت، توانایی کمتری دارند.

بیماری‌های گوارشی

در دوران حج، بیماری‌های گوارشی، مانند دردهای شکمی و اسهال شایع است.[۴۸] اسهال مسافرتی نیز،[یادداشت ۱۵] یکی از بیماری‌های گسترده در حج است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.[۴۹]

گرمازدگی

گرمازدگی،[یادداشت ۱۶] یکی از بیماری‌های شایع در دوران حج بوده[۵۰] و ممکن است با نشانه‌هایی مانند گرفتگی عضلات، خستگی شدید، ضعف بدن و در نهایت شوک همراه باشد.[۵۱] گرمازدگی، ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب، آب‌زدن به‌ سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت و خودداری از رفت و آمد انفرادی به حاجیان توصیه می‌شود.[۵۲]

دیگر بیماری‌ها

فشار جمعیت و راه رفتن در زمان طولانی، گاه باعث گرفتگی‌های عضلانی و مشکلات استخوانی مانند پیچ خوردگی و شکستگی استخوان‌ها می‌شود.[۵۳] از دیگر مشکلات شایع در حج، اختلالات روانی است که ممکن است به دلیل قطع بی‌موقع داروها، دوری از خانواده، تغییر در رژیم غذایی و استرس باشد.[۵۴] اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان، در برخی از حاجیان کهنسال دیده می‌شود.[۵۵] فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق‌سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و بویژه آفتاب‌سوختگی از جمله بیماری‌های رایج در حج است.[۵۶]

بروز حوادث

بروز حوادث، مانند ازدحام جمعیت، بویژه در رمی جمرات جان بسیاری را گرفته است. برای نمونه، در سال ۱۴۱۵ق. (۱۹۹۴م) در رمی جمرات، ۲۷۰ تن کشته و ۴۰۰ تن زخمی شدند.[۵۷][یادداشت ۱۷][۵۸] پس از سال ۱۴۲۶ق. (۱۳۸۲ش) که تراکم جعیت باعث مرگ ۲۵۱ تن شد، تغییرات زیادی در ساختمان جمرات صورت گرفت تا گنجایش جمعیت حاجیان را داشته باشد.

آتش‌سوزی، یکی دیگر از عوامل مرگ و میر حاجیان در حج بوده است. برای نمونه، در سال ۱۹۹۷م. (۱۴۱۷-۱۴۱۸ق) در منا، در آتش‌سوزی بزرگی که روی داد، ۳۴۳ نفر جان دادند و ۱۵۰۰ نفر مجروح شدند.[۵۹][یادداشت ۱۸][۶۰]

تصادف وسایل نقلیه، از جمله اتوبوس‌های مسافربری از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. برای نمونه، میان سال‌های ۱۴۳۱ و ۱۴۳۳ق. بیش از صد نفر، تنها در فاصله یکم تا پانزدهم ذی حجه، بر اثر تصادفات کشته شده‌اند.[یادداشت ۱۹][۶۱]

در روایات

در روایات، سفارش‌هایی درباره بهداشت فردی، مانند پاکیزگی لباس و سفارش‌هایی درباره بهداشت سفر، مانند شست‌و‌شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو وجود دارد.[۶۲] این سفارش‌ها، درباره بهداشت حج نیز کاربرد دارند. به باور برخی از پژوهشگران، برخی از مناسک حج، مانند غسل مستحب در هنگام احرام، در کنار هدف‌های معنوی، هدف‌های بهداشتی نیز دارند.[۶۳] برخی از نویسندگان، زیارت کعبه و مناسک حج را مایه حفظ بهداشت روانی و باعث آرامش درونی دانسته‌اند.[۶۴]

جستارهای وابسته

پانویس

  1. تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.
  2. الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.
  3. پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.
  4. موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.
  5. موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.
  6. الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.
  7. با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.
  8. مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.
  9. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.
  10. حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.
  11. الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.
  12. موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.
  13. نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.
  14. کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.
  15. تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.
  16. اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.
  17. ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ افاده الانام، ج2، ص 459-460.
  18. تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887.
  19. اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51.
  20. نک: الارج المسکی، ص 106؛ تحصیل المرام، ج2، ص 889.
  21. اتحاف الوری، ج2، ص 226.
  22. اتحاف الوری، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ص223، تحصیل المرام، ج2، ص761.
  23. فرهنگ فارسی عمید، ذیل مدخل وبا.
  24. تحصیل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142.
  25. الحج قبل مئه سنه، ص142.
  26. الحجر الصحی فی الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244.
  27. the Hajj Today,p81
  28. تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158.
  29. التاریخ القویم، ج1، ص 292-293؛ the Hajj Today, p70
  30. the Hajj Today,p 71
  31. تحصیل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246.
  32. الحج قبله مئه سنه، ص 215؛ تحصیل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحی، ص 70-73.
  33. نک :پنجاه سفرنامه قاجاری، ج6، ص 121-122, 124-127.
  34. المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».
  35. المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».
  36. با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272.
  37. ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ روزنامه رسمی کشور، مصوبه هیئت وزیران مورخه 28/1/1333.
  38. راهنمای سلامت زائران، ص 7-8.
  39. کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 95.
  40. با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 68.
  41. الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236؛ الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558.
  42. کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.
  43. کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.
  44. راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.
  45. کتاب الاحصائی السنوی، ص341.
  46. کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.
  47. الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.
  48. کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26؛ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.
  49. تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.
  50. تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنمای بهداشت حج، ص 19، 26.
  51. میقات حج، شماره 6، ص 193-195.
  52. راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24.
  53. کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 19، 16، 34.
  54. بهداشت و ایمنی در حج، ص 6, راهنمای پزشکی حج، ص 42-43.
  55. راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 29.
  56. کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 34؛ راهنمای پزشکی حج، ص22؛ راهنمای سرامت زائران حج تمتّع، ص 30.
  57. Guests Of GOD, P. 11
  58. با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوة، ج2، ص201-202. Guests Of GOD, p 11
  59. Guests Of GOD, P. 11
  60. Hajj journey to the heart of Islam, p. 239
  61. کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛ کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341؛ کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237.
  62. من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.
  63. حج برنامه تکامل، ص 201.
  64. مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32.
  1. بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.
  2. سختی و خستگی راه، بدن حاجیان را پذیرای بیماری‌ها می‌کرد.
  3. به‌ویژه برای کسانی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند.
  4. فاضلاب منازل، به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند و در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.
  5. آنچه در دوران جدید، بویژه در زبان فارسی با نام وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا (Vibrio cholerae) ناشی شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به نام «کولیرا» نیز می‌نامیده‌اند.
  6. بیماری عفونی واگیردار با علائمی چون اسهال و استفراغ شدید، کند شدن نبض، و دردهای عضلانی که معمولاً از طریق آب و سبزیجات آلوده سرایت می‌کند. (کُلِرا).
  7. Dengue fever
  8. در زبان عربی به این بیماری، «أبو الرُّکَب» گفته می‌شد.
  9. مدیریة الصحة العامة و الاسعاف.
  10. بر پایه آمارهایی در سال‌های ۱۴۳۳ و ۱۴۳۲ق.
  11. از یکم تا ۱۵ ذی حجه.
  12. در سال ۱۴۳۰ق. (۲۰۰۹م) در مکه ۶۴۶ تن و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. (۲۰۱۰م) در مکه ۷۱۷ و در مدینه ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. (۲۰۱۱م) در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. (۲۰۱۲م) در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.
  13. که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد.
  14. سینه پهلو.
  15. حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است.
  16. گرمازدگی، ناشی از اقامت طولانی زیر تابش مستقیم خورشید بوده و باعث کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن می‌شود.
  17. حوادث مشابهی در سال‌های ۱۴۱۷ق. (۱۹۹۷م)، ۱۴۱۸ق. (۱۹۹۸م)، ۱۴۲۱ق. (۲۰۰۱م) و ۱۴۲۴ق. (۲۰۰۴م) نیز تکرار شده است.
  18. پیش از آن، در سال۱۹۷۵م. (۱۳۹۵ق) آتش‌سوزی در منا موجب کشته شدن ۲۰۰ نفر شد.
  19. در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر.

منابع

 محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج/ بهداشت.
  • اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
  • اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله ازرقی، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
  • الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبدالقادر الطبری (م.۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
  • افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، عبدالله بن محمد الغازی (م.۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
  • با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
  • با من به خانه خدا بیایید، محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، شرکت طبع کتاب، ۱۳۴۰ش.
  • پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
  • تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • تحصیل المرام ف‍ی اخ‍ب‍ار ال‍ب‍ی‍ت ال‍ح‍رام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و م‍ک‍ه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام‌، محمد بن احمد الصباغ (م.۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
  • تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، حسین حاجیان فر، سارا طهماسبی، زهره کدخدایی، اصفهان، انتشارات آبی روشن، ۱۳۸۸ش.
  • حج برنامه تکامل، سید محمد ضیاء طباطبایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • الحج قبل مئه سنه ال‍رح‍ل‍ه ال‍س‍ری‍ه ل‍ل‍ض‍اب‍ط ال‍روس‍ی ع‍ب‍دال‍ع‍زی‍ز دول‍ت‍ش‍ی‍ن ال‍ی م‍ک‍ه ال‍م‍ک‍رم‍ه ۱۸۹۸–۱۸۹۹، عبدالعزیز دولتشین، به کوشش نعیم ریزفان، بیروت، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، ۱۴۱۴ق.
  • الحجر الصحی فی الحجاز، جلودن صاری یلدز، ترجمه به عربی عبدالرازق برکات، ریاض، ۱۴۲۲ق.
  • درب زبیدة طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمة، سعد عبدالعزیز سعد الراشد، الریاض، دارالوطن، ۱۴۱۴ق.
  • دلیل الحاج الصحی، وزارة الصحه (اداره العامه للاعلام الصحی)، ریاض، وزارة الصحه، ۱۴۳۰ق.
  • راهنمای پزشکی حج، پیمان ادیبی، مصطفی قانعی، اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اصفهان، ۱۳۷۵ش.
  • راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، مرکز پزشکی حج و زیارت، تهران، سازمان حج و زیارت.
  • روزنامه رسمی کشور، سایت قوه قضاییه (www.dastour.ir)
  • صحتک فی الحج و العمره، حسان شمسی باشا، دمشق، دارالقلم، ۲۰۰۷م.
  • کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۱ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
  • کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۲ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
  • کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۳ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
  • کتاب خلاصه نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، تهران، ۱۳۹۱ش.
  • مجموعه رسائل خطی فارسی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
  • مطالعات اسلام و روانشناسی (دو فصلنامه)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
  • المملکه العربیه السعودیه فی مائه عام، دراسات و بحوث، ج۱۰ الامن و الصحه، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.
  • موسوعة مراه الحرمین، ایوب صبری پاشا، قاهره، دارالافاق العربیه، ۲۰۰۴م.
  • میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
  • ندوة الحج الکبری، السلامة فی الحج، وزاره الحج، ریاض، وزاره الحج، ۱۴۳۱ق.
  • وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
  • من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • Guests of GOD، Robet Bianchi ،New York، Oxford university press، 2004.
  • Hajj: Journey to the Heart of Islam،Venetia Porter، British Museum Press، 2012.
  • the Hajj Today، F. E. Peters، New Jersey، Princeton University Press، 1994.