سفرنامه‌های فارسی حج

پیشینه

پیشینه سفرنامه‌نویسی فارسی به سده پنجم قمری و به سفرنامه ناصرخسرو بازمی‌گردد. در سده‌های پس از آن، سفرنامه‌نویسی رونق چندانی نداشت و تنها دو سفرنامه مستقل درباره حج نگاشته شد؛ با این همه، گزارش‌های کوتاه و پرشماری از سفر حجِّ بزرگان در میانه کتاب‌ها نوشته می‌شد.

دوران اوج رونق سفرنامه‌نویسی فارسی، در سده‌های دوازدهم و سیزدهم قمری، همزمان با حکومت قاجاریه بود. علت آن را افزایش سفرهای ایرانیان به دیگر نقاط جهان و تأثیرپذیری از شیوه مرسوم سفرنامه‌نویسی در غرب دانسته‌اند. از آن دوران، ده‌ها سفرنامه حج قاجاری در دست است.

سفرنامه‌های مهم

برخی از سفرنامه‌های مهم فارسی چنین‌اند:

• سفرنامه ناصرخسرو، که در سده پنجم قمری نگاشته شده و کهن‌ترین سفرنامه حج در زبان فارسی است. ناصر خسرو در این سفرنامه، گزارشی از سفر خود به حج در سال‌های ۴۳۷ تا ۴۴۴ق. ارائه کرده و آگاهی‌هایی از جغرافیای مکه و مدینه و راه‌های حج در اختیار خواننده قرار داده است.
• حجازیه، که نوشته سید ابوالاشرف یزدی (زاده ۷۶۲ق)، از نزدیکان پادشاهان آل جلایر (حک: ۷۴۰–۸۳۵ق) است. این سفرنامه، پس از سفرنامه ناصرخسرو یکی از کهن‌ترین سفرنامه‌های فارسی حج شمرده شده و از ویژگی‌های آن پرداختن به منابع آب و امنیت راه حج است.
• بیان واقع، که توسط عبدالکریم کشمیری (درگذشت ۱۱۹۸ق) نگاشته شده است. این کتاب هر چند قرار بوده سفرنامه حج باشد، بیشتر آن، تاریخ رویدادهای دوران سلطنت نادرشاه افشار است.
• سفرنامه فرهادمیرزا، که گزارش سفر حج فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳–۱۳۰۵ق)، برادر محمدشاه قاجار در سال ۱۲۹۲ق. است. بازدید و گزارش از امامزاده‌ها و مرقدهای بزرگان در مسیره راه، یکی از ویژگی‌های این سفرنامه است.
• سفرنامه امین الدوله، که نوشته میرزاعلی‌خان امین‌الدوله (زاده ۱۲۵۹)، صدر اعظم مظفرالدین‌شاه است. وی هشت ماه پس از استعفا از صدر اعظمی، در سال ۱۲۷۷ش. ۱۳۱۶ق. سفر حج خود را آغاز کرده است. گزارش سفر حج از رشت آغاز شده، از کانال سوئز به جده رفته و مدینه و مکه را زیارت کرده است. روایت دقیق جزئیاتی که نویسنده می‌بیند، یکی از ویژگی‌های این سفرنامه است.
• سفرنامه اعتماد السلطنه، که گزارش سفر حج علی‌خان اعتمادالسلطنه از درباریان دولت قاجاریه، در سال ۱۲۶۳ق. است. نویسنده که برای زیارت عتبات عالیات به عراق رفته، گزارش سفر خود را از بغداد آغاز کرده، به موصل، حلب، حمص، مدینه و مکه ادامه داده و با بازگشت به خوی و تبریز پایان داده است.
• تذکرة الطریق، که نوشته محمد عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی (زنده در ۱۲۴۲ق) است. او گزارش سفر حج خود را از کربلا در سال ۱۲۳۰ق. آغاز کرده و به همان‌جا پایان داده است.
• سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، که نویسنده آن، میرزا داود حسینی، معروف به«وزیر وظایف آستان قدس رضوی» است. او در سال ۱۳۲۲ق. سفر حج را آغاز کرده است. وی از مسیر مشهد، عشق‌آباد، باکو، اسلامبول و کانال سوئز به جده رفته و پس از انجام مناسک حج و زیارت مدینه به عتبات عالیات رفته و از راه خانقین به ایران بازگشته است.
• سفرنامه حسام‌السلطنه، که گزارش سفر حج حسام‌السلطنه (۱۲۳۳–۱۳۰۰ق)، از چهره‌های قاجاری در سال ۱۲۹۷ق. است. گفته شده، اگر چه نویسنده به مسائل شخصی خود فراوان پرداخته؛ ولی آگاهی‌های درخوری از آنچه دیده به دست داده است. این سفرنامه از «حرکت از ایران» آغاز شده و با اسلامبول، مکه، مدینه، دمشق، بیت‌المقدس و مصر ادامه یافته و با «بازگشت به اسلامبول» و «بازگشت به ایران» پایان یافته است.
• سفرنامه محمدحسین فراهانی، که توسط محمدحسین حسینی فراهانی(۱۲۶۴-، میان سال‌های ۱۳۰۲–۱۳۰۳ به دستور ناصرالدین شاه نوشته شده است. مسیر گزارش او چنین است: تهران، قزوین، رشت، بادکوبه، استانبول، جده، مکه و مدینه. زبان ساده و روان یکی از ویژگی‌های این سفرنامه است.
• تحفة الحرمین و سعادة الدارین، که گزارش سفر حج محمد معصوم نایب‌الصدر شیرزای (۱۲۷۰–۱۳۴۴ق)، از عالمان و صوفیان شیعه در دوره قاجار است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ایران.

• بستان السیاحه، حاجی زین العابدین شیروانی، کتابخانه سنایی، ۱۳۱۵ق.
• تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق، عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی، تصحیح رسول جعفریان، و اسراء دوغان قم، نشر مورخ قم، ۱۳۸۶ش.
• چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه: المآثر و الآثار، محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۳ش.
• سفرنامه امین‌الدوله حاج‌میرزاعلی‌خان صدراعظم، مقدمه علی امینی، به کوشش اسلام کاظمیه، توس، ۱۳۹۰ش.
• سفرنامه حاج علیخان اعتماد السلطنه، علی بن حسین حاجب الدوله، تحقیق علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
• سفرنامه فرهادمیرزا، فرهامیرزا قاجار، تصحیح غلامرضا طباطبایی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۶۶ش.
• سفرنامه مکه حسام السلطنه: دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الحرام، مرادمیرزا حسام السلطنه، به کوشش رسول جعفریان، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
• سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف، داود بن علینقی وزیر وظایف، به کوشش علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
• سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، محمدحسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، تهران، فردوس، ۱۳۶۲ش.
• سفرنامه‌های خطی فارسی، گروهی از نویسندگان، تهران، اختران، ۱۳۸۸ش.
• طرائق الحقائق، محمد معصوم شیرازی، به کوشش محجوب، تهران، کتابخانه سنایی.
• کنکاشی در سفرنامه مکه امین‌الدوله، مزدک‌نامه (۳):یادبود سومین سالگرد درگذشت مزدک‌کیان‌فر، رسول جعفریان، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۵–۳۴۲.
• مجموعه رسائل خطی فارسی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.