مسجد امام علی (مناخه)
مسجد علی بن ابی‌طالب(ع)، یکی از مساجد مشهور شهر مدینه در کشور عربستان است.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | مسجد |
| مکان | عربستان - مدینه |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| بازسازی | سال 881ق |
بنابر نقل مورخان امام علی(ع) در هنگام محاصره عثمان در محل مناخه یعنی مصلای بزرگ عید، نماز عید اقامه کرده‌اند.
بنای این مسجد در زمان امارت عمر بن عبدالعزیز بوده و بارها مورد بازسازی و تعمیر قرار گرفته است.
مسجد علي7
مسجد علي٧ از مکان‌هايي است که رسول خدا9 در آن نماز خوانده است. سومين مسجد از مساجد سه‌گانه در ميدان مصلا به شمار مي‌رود؛ به‌گونه‌اي‌که در جهت شمالي مسجد ابوبکر قرار مي‌گيرد. از مسجد مصلا 122 متر، و از ساختمان مسجد مقدس نبوي در دومين توسعه سعودي 290 متر فاصله دارد.
به آن، مسجد علي7 گفته مي‌شود. شايد علت نامگذاري‌اش به آن، اين باشد که علي7، زماني که عثمان محاصره شده بود، در آنجا براي مردم نماز عيد خواند.[1]
مطري گزارش داده است که اين مسجد از اماکني است که رسول خدا9 بعضي از سال‌ها در آن نماز عيد خوانده است؛ زيرا علي7 به خودش مسجدي اختصاص نمي‌دهد و همان مسجدي را که رسول خدا9 در آن نماز خوانده است، به جاي مي‌گذارد.[2]
سمهودي مي‌گويد: «بعيد است که علي7 مسجدي بسازد که رسول خدا9 در آن نماز نخوانده باشد».[3]
ويژگي‌هاي ساختمان مسجد
براي اينکه توسعه و بازسازي ساختمان قديمي اين مسجد صورت گيرد، ساختمان يادشده برداشته شده است. بر اساس نوشته‌اي که در لوحه نصب‌شده روي سمت چپ ورودي شرقي مسجد ثبت گرديده، توسعه جديد در سال 1411 هجري صورت پذيرفته است. عين عبارات نوشته‌شده در آن لوحه اين‌چنين است: «بسم الله الرحمن الرحيم. مسجد سرور ما علي بن ابي‌طالب. توسعه و بازسازي ساختمان آن در دوران ملک فهد بن عبدالعزيز آل سعود در سال 1411 هجري انجام شد».
نماي مسجد، مستطيل‌شکل است. از ايواني تشکيل مي‌شود که به هفت فضاي خالي يا فراغ (مکان‌هايي شبيه به اتاقي کوچک) تقسيم مي‌گردد. بزرگ‌ترين آنها جلوي محراب است. اين فضاها با هفت گنبد کروي‌شکل پوشيده شده‌اند که کم‌ارتفاع هستند. بزرگ‌ترين آنها گنبد اصلي جلوي محراب است که ارتفاع آن سيزده متر است. ارتفاع گنبدهاي کوچک، يازده متر است. ايوانش از جهت شمالي به سمت صحن باز مستطيل‌شکلي باز مي‌شود. مصلاي مسقَّف کوچکي براي زنان به آن اضافه گرديد. ارتفاع مناره‌اش 26 متر است. طراحي کنوني مسجد همانند ساختمان قديمي‌اش است. طول آن 31 متر، و عرضش 22 متر است. مساحت کلي‌اش 882 متر مربع است. کنار مسجد، مقبره‌اي قديمي وجود دارد.
در اين باره به تصوير شماره 54، موقعيت مساجد چهارگانه و مسافتشان نسبت به مسجد غمامه مراجعه کنيد. شايد اين مقبره همان مقبره‌اي باشد که سمهودي اينگونه به آن اشاره مي‌کند: «مسجد علي7 از بين رفت؛ به‌گونه‌اي‌که بعضي حجاج وقتي به آنجا مي‌آمدند، امواتشان را در آن دفن مي‌کردند».[4]
مسجد امام علي7 در گذر تاريخ
سمهودي (م.911ق.) معتقد است اولين ساختماني که به عنوان مسجد روي مسجد مذکور گذاشته شده، مربوط به زمان عمر بن عبدالعزيز در سال 87 تا 93 هجري بوده است.[5]
سمهودي مي‌گويد: «اين مسجد از بين رفته است؛ به‌گونه‌اي‌که بعضي حجاج وقتي به آنجا مي‌آمدند، امواتشان را در آن دفن مي‌کردند. امير مدينه، زين‌الدين ضيغم منصوري، در زمان ولايتش در سال 881 هجري ساختمان آن را بازسازي کرد».[6]
مطري (م.741ق.) نام اين مسجد را بين مساجد مصلا مي‌آورد و مي‌گويد: «مسجد بزرگي در شمال باغ وجود دارد که متصل به آن است و مسجد علي بن ابي‌طالب7 ناميده مي‌شود».[7]
مراغي نيز در کتابش به آن اشاره کرده است.[8]
سمهودي مي‌گويد: «مکان ذکرشده براي نماز عيد، نزديک اصحاب المحامل (کجاوه‌فروشان: کساني که کجاوه مي‌فروختند و مي‌ساختند) قرار دارد. به نظر مي‌رسد آن مسجد، همان مسجدي است که امروزه به مسجد علي7 معروف است».[9]
احمد عباسي نيز سخن مطري را تکرار مي‌کند.[10]
ابوسالم عياشي نيز در سفرنامه‌اش به سال 1073 هجري از اين مسجد در لابه‌لاي سخنانش از مساجد الاعياد صحبت مي‌کند و مي‌گويد: «پيامبر9 در اماکن متعددي نماز عيد خوانده است. سه مکان ميان آنها مشهورند که عبارت‌اند از مساجد مصلا الاعياد. از آنها، مسجد منسوب به علي7 است».[11]
علي بن موسي افندي مي‌گويد: «همچنين مسجدي تاريخي نزديک زقاق الطيار قرار دارد که به مسجد سرورمان امام علي بن ابي‌طالب7 معروف است».[12]
ابراهيم رفعت پس از زيارتش از مدينه در سال 1318 هجري چنين مي‌آورد: «در شمال مسجد ابوبکر، مسجدي وجود دارد که به مسجد علي7 معروف است».[13]
علي حافظ مي‌گويد: «مسجد علي7 در شمال مسجد مصلا در سمت غرب قرار دارد».[14]
شنقيطي (م.1409ق.) مي‌گويد: «به طرف شمال مسجد ابوبکر، در فاصله صد متري آن، مسجدي وجود دارد که نام علي بن ابي‌طالب روي آن گذاشته مي‌شود. اين مسجد از مسجد قبلي بزرگ‌تر است».[15] نام اين مسجد در گزارش اداره اوقاف و مساجد مدينه منوره در سال 1409 و 1413 هجري نيز ذکر شده است.[16]
نماز خواندن علي7 در اين مکان
اميرالمؤمنين علي بن ابي‌طالب7 پس از آنکه با او به عنوان خليفه بيعت گرديد، به عراق منتقل شد. ايشان در اين مکان نماز نخوانده است؛ پس چرا به اين مسجد، مسجد علي مي‌گويند؟ در سطرهاي زير به اين سؤال جواب داده مي‌شود.
از ابي‌هريره روايت شده است: «اولين نماز عيد فطر و قرباني که رسول خدا9 در مدينه براي مردم خواند، در حياط خانه حکيم بن عداء نزديک اصحاب المحامل بود».[17]
سمهودي پس از بيان اين روايت مي‌گويد: «شايد مسجد بزرگ معروف به مسجد علي7 در سمت شامي مصلا، به طرف غرب، متصل به جهت شامي باغ معروف به عريضي باشد».[18]
ابن قتيبه مي‌گويد: «کشته شدن عثمان در ذي‌الحجه سال 35 هجري اتفاق افتاد. در آن سال، عبدالله بن عباس براي مردم حج را برگزار کرد. علي بن ابي‌طالب7 در مدينه براي مردم نماز و خطبه خواند».[19] از زهري روايت شده است: «وقتي عثمان محاصره شده بود، سهل بن حنيف نماز جمعه را برگزار کرد. علي بن ابي‌طالب7 نيز نماز روز عيد را خواند».[20]
سمهودي مي‌گويد: «ظاهراً در آن هنگام، علي7 در اين مکان نماز برگزار کرده؛ زيرا از مکان‌هاي نماز خواندن پيامبر9 بوده است. امام علي7 خودش در اينجا براي نخستين بار نماز نخوانده است».[21]
با اين عبارت روشن، اشکالي که مطري پس از آوردن نام مسجد يادشده به آن اشاره کرده است، برطرف مي‌شود که مي‌گويد: «روايت نشده است که علي7 در دوران خلافتش در مدينه نماز عيد خوانده باشد».[22]
تصوير شماره 55: مسجد عمر
[1]. سمهودي، خلاصة الوفا، ص362.
[2]. مطري، التعريف بما آنست الهجرة، ص49.
[3]. سمهودي، خلاصة الوفا، ص362.
[4]. سمهودي، خلاصة الوفا، ص362.
[5]. سمهودي، وفاء الوفا، ج3، ص785.
[6]. سمهودي، خلاصة الوفا، ص362.
[7]. مطري، التعريف بما آنست الهجرة، ص49.
[8]. مراغي، تحقيق النصرة، ص141.
[9]. سمهودي، وفاء الوفا، ج3، ص782.
[10]. عباسي، عمدة الاخبار، ص184.
[11]. عياشي، المدينة المنورة في رحلة العياشي، ص145.
[12]. موسي، وصف المدينة المنورة، ص17.
[13]. باشا، مرآة الحرمين، ج1، ص422.
[14]. حافظ، فصول من تاريخ المدينة المنورة، ص136.
[15]. شنقيطي، الدر الثمين، ص228.
[16]. وزارة الأوقاف، دليل الإنجازات السنوي، ص31؛ اسبوع العناية بالمساجد، ص130.
[17]. ابن شبه نميري، تاريخ المدينة المنورة، ج1، ص34.
[18]. سمهودي، خلاصة الوفا، ص362.
[19]. ابن قتيبة، المعارف، ص196.
[20]. سمهودي، وفاء الوفا، ج3، ص784.
[21]. سمهودي، وفاء الوفا، ج3، ص784.
[22]. مطري، التعريف بما آنست الهجرة، ص49.
موقعیت جغرافیایی
در محل مناخه؛ یعنی مصلاّی بزرگ عید، و در فاصله سیصد متری مسجد النبی و 122 متری مسجد غمامه، مسجدی با نام مسجد علی بن ابی‌طالب(ع)واقع است.
وجه تسمیه
در برخی از منابع آمده، اینجا محل اقامه نماز عید توسط امام علی(ع) است؛ آن هم زمانی که عثمان در محاصره مخالفانش بود و آن حضرت نماز را اقامه کرد.
سمهودی می‌نویسد: بعید می‌نماید که علی بن ابی طالب(ع) با توجه به اقامه نماز توسط پیامبر در محلی مشخص، خود محلی دیگر را برای این کار تعیین کرده باشد.[۱]
تردیدی نیست که در زمان محاصره عثمان، امام علی(ع) نماز عید را اقامه کرد.[۲] اما به احتمال، امام در همان نقطه‌ای که پیامبر نماز خوانده، نماز را اقامه کرده است؛ چرا که امام در این جهات، به شدّت از رسول خدا(ص) پیروی می‌کرد.
به هر روی، از آنجا که محراب مشخصی برای پیامبر(ص) در این محدوده وجود ندارد، به احتمال حضرت در چند نقطه مناخه نماز را اقامه کرده است.[۳]
بنای مسجد
بنای نخست این مسجد را، طبق معمول، از زمان امارت عمر بن عبد العزیز می‌دانند. طبیعی است در قرون بعد از آن، این بنا مکرّر تعمیر شده است؛ از جمله زین الدین ضیغم در سال 881 آن را بازسازی کرده است.
در این اواخر، بنای کهن این مسجد تخریب و در سال 1411 از نو تجدید بنا گردید و مساحت فعلی آن 882 متر مربع است.
پانویس
منابع
- المعارف، عبدالله بن مسلم (ابن قتيبة)، تحقيق: ثروت عكاشة، ط ۶، القاهرة، الهيئة المصرية العامة للكتاب، ١٩٩٢م.
- خلاصه الوفاء بأخبار دار المصطفي، السمهودي، تحقيق: علي عمر، القاهرة، مكتبة الثقافة الدينية، ١۴٢٧ه. ق.
- وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله سهمودی، بیروت، دارالکتب العلمیه.