اربعین
اربعین حسینی چهلمین روز شهادت امام حسین(ع) است که هر ساله در بیستم ماه صفر، با بر پایی آیین‌های سوگواری از سوی شیعیان، بزرگ داشته می‌شود. پیاده‌روی اربعین از آیین‌های مرتبط به این روز است که همه ساله از روزهای نزدیک به اربعین آغاز می‌شود و در مسیرهای منتهی به بارگاه امام حسین(ع) در کربلا برگزار می‌شود.
| اربعین حسینی |
|
| مفاهیم |
| اربعین |
| کتاب‌شناسی اربعین |
| تحقیق درباره اول اربعین • لؤلؤ و مرجان • مدنیت، عقلانیت، معنویت در بستر اربعین • پیاده‌روی اربعین تأملات جامعه‌شناختی • پیاده‌روی اربعین |
| آیین‌ها |
| پیاده‌روی اربعین • زیارت اربعین • هوسه‌خوانی |
| نخستین زائران |
| جابر بن عبدالله انصاری • عطیه کوفی |
| مقاله‌های وابسته |
| موکب • مسیرهای پیاده‌روی اربعین • راهنمای اربعین • پیاده‌روی جاماندگان اربعین |
زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین در منابع کهن راهنمای دعا و زیارت شیعیان سفارش شده است. حدیثی از امام حسن عسکری(ع) درباره این زیارت نقل شده و و همچنین برای این روز زیارتنامهای از امام صادق(ع) روایت شده است.
درباره وقایع تاریخی نخستین اربعین شهادت امام حسین(ع) یعنی روز بیستم صفر سال ۶۱ قمری، اختلاف‌نظرهایی وجود داشته است. بنابر گزارش‌هایی کاروان اسرای اهل بیت(ع) که بعد از خروج از دمشق و در راه مدینه، دوباره از کربلا گذشتند و در نخستین اربعین به کربلا رسیدند و سر امام حسین(ع) و سایر شهدا را نیز همراه پیکر آنان به خاک سپردند و همین نخستین زیارت اهل بیت امام حسین از قبر او بود که منشاء و مبنای بزرگداشت روز اربعین شد. این گزارش مورد تردید پاره‌ای از علما و پژوهشگران قرار گرفته است. بنابر گزارشی دیگر در این روز جابر بن عبدالله انصاری که به قصد زیارت قبر شهدای عاشورا مدینه را ترک کرده بود در نخستین اربعین به کربلا رسید و شهدا را زیارت کرد.
تاریخ بزرگداشت اربعین
سفارش به زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین در منابع کهن شیعی آمده است. از جمله شیخ مفید(درگذشت 413ق.) در کتاب المزار به زیارت اربعین اشاره کرده و پس از او شیخ طوسی (درگذشت 460ق.) در کتاب مصباح المتهجد زیارت اربعین را مستحب دانسته است.[۱]
افزون بر شیخ مفید و شیخ صدوق که از زیارت اربعین سخن گفته اند، این آیین در منابع غیر شیعی قرن پنجم نیز بازتاب یافته است. گزارش ابوریحان بیرونی (درگذشت ۴۳۰) در کتاب آثار الباقیه درباره بزرگداشت بیستم صفر از سوی شیعیان،[۲] نشان می‌دهد که این آیین شیعیان از قرن پنجم هجری شناخته شده بوده است.
زیارت اربعین
روایتی از امام حسن عسکری نقل شده که در آن پنج علامت مومنان را برشمرده که یکی از آنها زیارت اربعین است.[۱] اینکه بیشتر علمای شیعه در آثار خود این روایت را در تایید استحباب زیارت امام حسین(ع) به کار برده‌اند نشان می‌دهد که همین معنای رایج یعنی زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین را از آن می‌فهمیده‌اند.[۳] برخی با اشاره به اینکه در این روایت، زیارت اربعین همراه با نماز ذکر شده است، به اهمیت زیارت اربعین از نظر امام(ع) تاکید کرده‌اند.[۴]
همچنین برای روز اربعین زیارتنامهای از امام صادق(ع) برای این روز نقل شده که شیخ عباس قمی این زیارتنامه را در باب سوم کتاب مفاتیح الجنان، بعد از زیارت عاشورا غیر معروفه، با عنوان زیارت اربعین آورده است.[۵]
زیارت جابر بن عبدالله در نخستین اربعین
بر اساس گزارشی که در منابع کهن شیعه ذکر شده است، در نخستین اربعین امام حسین(ع)، یعنی چهل روز پس از شهادت امام حسین(ع) که برابر با بیستم صفر سال ۶۱ هجرت است، جابر بن عبدالله انصاری که پیشتر از مدینه به سوی مکه راهی شده بود، به کربلا رسید و قبر امام حسین(ع) را زیارت کرد. و این نخستین زیارت از قبر آن حضرت بود.[۶][۷]
بازگشت کاروان اهل بیت به مدینه
همچنین این روز یعنی روز ۲۰ صفر سال ۶۱، روز بازگشت کاروان اهل بیت از شام به مدینه دانسته شده است. از جمله شیخ مفید و شیخ طوسی به «رجوع» کاروان اهل بیت به مدینه در این روز اشاره کرده اند. [۸] با توجه به اینکه رسیدن کاروان کربلا به مدینه در عرض چهل روز از واقعه عاشورا ممکن نبوده است این احتمال مطرح شده که مقصود از این عبارت (رجوع) آغاز سفر بازگشت از شام بوده باشد و نه رسیدن کاروان به مدینه.[۹]
بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا
گزارش دیگری که نزد شیعیان مشهور است، حاکی از آن است که در روز بیستم صفر سال ۶۱ یعنی چهل روز بعد از شهادت امام حسین(ع)، کاروان اسرای اهل بیت که از شام به سوی مدینه می‌رفت، به کربلا رسید و قبر امام حسین(ع) را زیارت کرد.
قدیم‌ترین گزارش از بازگشت کاروان اسرا به کربلا، در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی آمده است. او به بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا در این روز تصریح کرده است. به نوشته ابوریحان در این روز سر امام حسین به بدنش ملحق و در همان مکان دفن شد.[۲] نقل‌های دیگری در منابع وجود دارد که نشان می‌دهد این باور در نزد شیعیان رواج داشته است. از جمله قرطبی(م.۶۷1ق) در کتاب تذکره[۱۰] به زیارت اربعین توسط شیعیان اشاره کرده است. شیخ بهایی نیز در توضیح المقاصد این گزارش را پذیرفته است.[۱۱]
سید بن طاووس(م۶۶۴ق.) در کتاب ملهوف، گزارشی از این واقعه بیان کرده است که بر اساس آن وقتی خانواده امام که از شام بازمی‌گشتند از کربلا عبور کردند و در آنجا جابر بن عبدالله انصاری و عده ای از بنی هاشم و خاندان پیامبر را دیدند که برای زیارت امام حسین آمده بودند و با هم عزاداری کردند.[۱۲]
نقدها به این روایت
درباره درستی این گزارش تردیدهایی ابراز شده است:
سید ابن طاووس که در کتاب ملهوف ماجرای بازگشت اسرا به کربلا در اربعین را نقل کرده است، در کتاب دیگرش با عنوان الاقبال بالاعمال الحسنه، بازگشت اسرا به عراق در مدت چهل روز را بعید دانسته است.[۱۳]برخی دیگر از جمله علامه مجلسی[۱۴]، شیخ عباس قمی[۱۵]، محمد ابراهیم آیتی[۱۶] و مرتضی مطهری[۱۷] در صحت چنین گزارشی تردید کرده‌اند. این نویسندگان یا اصل بازگشت کاروان و زیارت اهل بیت از قبر امام را انکار کرده اند یا زمان آن را زمانی غیر از اربعین سال نخست شهادت امام حسین دانسته اند.
مهم‌ترین نقدها به گزارش بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا را، محدث نوری در کتاب لولو و مرجان مطرح کرده است. در برخی پژوهش‌های جدیدتر نیز بازگشت اسرا به کربلا در روز اربعین ناممکن دانسته شده است.[۱۸]مهم‌ترین انتقادی که درباره بازگشت کاروان اهل بیت به کربلا در نخستین اربعین مطرح شده است، ناممکن بودن پیمودن مسیر کوفه تا شام و بازگشت به کربلا در مدت ۴۰ روز است. سکوت منابع معتبر تاریخی از دیگر دلایل تضعیف گزارش بازگشت کاروان اسرای کربلا از شام به کربلا در اربعین دانسته شده است.[۱۹]
موافقان بازگشت اسرا به کربلا
مهم‌ترین پژوهش در اثبات امکان حضور کاروان در کربلا در روز اربعین، کتاب تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید‌الشهدا نوشته سید محمد علی قاضی طباطبایی (م۱۳۵۸ش.) است.
برخی آثار جدیدتر نیز تحت تاثیر این کتاب بازگشت تاریخی کاروان اهل بیت به کربلا در اربعین را پذیرفته اند.[۲۰] همچنین مقالاتی نوشته شده که با بررسی بیشتر شواهد تاریخی در جهت تایید امکان بازگشت حرم امام حسین(ع) به کربلا در اربعین استدلال کرده‌اند.[۲۱]
روز بازگشت سَر
از نام های روز اربعین، روز «مَرَدّ الرَّأس» به معنای بازگشت سر است.[۲۲] بر اساس برخی گزارش‌ها سر مطهر امام حسین(ع) که روز عاشورا از بدن آن حضرت جدا شده بود، همراه با کاروان اسرای کربلا در این روز به کربلا بازگشت و همراه پیکر آن حضرت به خاک سپرده شد.[۲۳] این واقعه نیز از علت‌های بزرگداشت روز اربعین و استحباب زیارت در این روز دانسته شده است. هر چند همان‌طور که گفته شد بازگشت کاروان به کربلا در اربعین مورد پذیرش برخی از علما و پژوهشگران نیست.[۲۴][۲۵][۲۶]
مستحب بودن زیارت اربعین
مشهور بین شیعیان[۲۷] و نیز تصریح برخی از علمای شیعه مانند شیخ طوسی(م.۴۶۹ق.)[۲۸] بر مستحب بودن زیارت اربعین است. برای اثبات مستحب بودن زیارت اربعین به دلایلی مختلف استناد شده است، از جمله روایت امام حسن عسکری(ع) درباره علامت‌های مومن. این روایت از دیدگاه فقهی، به دلیل مرسل بودن، ضعیف است اما گاه در رفع ضعف آن به شواهدی مانند شهرت روایت یا قاعده تسماح در ادله سنن استناد شده است.[۲۹]
شیخ حر عاملی(م۱۱۰۴ق.) در وسائل الشیعه با استناد به روایت امام حسن عسکری(ع) و نیز زیارتنامه منقول از امام صادق(ع)، رای به استحباب موکد زیارت اربعین داده است. [۳۰] [یادداشت ۱] در برابر برخی مانند علامه مجلسی(م.۱۱۱۰ق.) روایات موجود را برای اثبات استحباب زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین کافی ندانسته اند. [۳۱] [یادداشت ۲]
شیخ طوسی در مصباح المتهجد افزون بر نقل روایت امام حسن عسکری(ع)، به گزارش تاریخی زیارت جابر بن عبدالله و بازگشت کاروان اهل بیت به مدینه اشاره کرده است.[۲۸]
به گفته علامه مجلسی، دلیل مشهور بین شیعیان برای استحباب زیارت امام حسین در بیستم صفر، بازگشت اهل بیت امام در این روز به کربلا و الحاق سر شهدا به پیکر آنها به دست علی بن الحسین(ع) است. مجلسی که خود بازگشت کاروان به کربلا در روز بیست صفر را «مستبعد» (دور از ذهن) می داند ادامه می‌دهد که شاید پیروی از عمل جابر بن عبدالله که در این روز قبر امام را زیارت کرد یا شاید آزادی اهل بیت در این روز از حبس و قید در شام دلیل مستحب دانستن این روز توسط شیعیان باشد.[۳۲]
در پژوهش‌ها و آرای فقهی معاصر بر استحباب زیارت اربعین بر پایه تعظیم شعائر استدلال شده است.[نیازمند منبع]
عدد چهل
برخی در تحلیل اهمیت اربعین حسینی نزد شیعیان، به اهمیت عدد چهل در متون دینی و حدیثی و آیین‌های عبادی اشاره کرده اند و این زمینه را در شکل‌گیری اربعین امام حسین(ع) نیز موثر دانسته اند.[۳۳]
آیین‌های روز اربعین
بسیاری از شیعیان در این روز بارگاه امام حسین(ع) را زیارت می‌کنند. همچنین شیعیان در روز اربعین حسینی، به سوگواری می‌پردازند. در ایران این روز تعطیل است.
پیاده‌روی اربعین
از آیین‌های شیعیان است که از چند روز مانده به اربعین از مبداء شهرهای مختلف عراق به ویژه نجف آغاز می‌شود. مقصد این سفر پیاده، رسیدن به کربلا در روز اربعین است.[۳۴]
زیارت‌نامه‌های روز اربعین
زیارتنامه اربعین
زیارتنامهای است که از قول امام صادق(ع) برای زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین نقل شده است.
زیارتنامه جابر
زیارتنامه ای است که جابر بن عبدالله انصاری آن را در روز اربعین در زیارت امام حسین(ع) خوانده است.
زیارت وداع
زیارتنامه مخصوصی برای هنگام بازگشت زائر از زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین روایت شده است.
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ المزار، ص ۵۳؛ مصباح المتهجد، ج۲، ص۷۸۸
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص ۴۲۲
- ↑ جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی، ص ۸۱
- ↑ نگاهی به زیارت اربعین سالار شهیدان،
- ↑ رجوع کنید به: مفاتیح الجنان، باب سوم، زیارت اربعین.
- ↑ مسار الشیعه فی مختصر تواریخ، ص ۴۶
- ↑ مصباح المتهجد، ج۲، ص ۷۸۷
- ↑ مسار الشیعه فی مختصر تواریخ، ص ۴۶
- ↑ کوثر اربعین در اندیشه و آثار آیت الله جوادی آملی، ص ۱۱۳
- ↑ التذکره فی احوال الموتی و الامور الاخره، ج2، ص 245
- ↑ توضیح المقاصد، ص ۷۶
- ↑ تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ص ۲۶۴
- ↑ الاقبال بالاعمال الحسنه، ج۳، ص ۳۷۰
- ↑ بحار الانوار، ج۹۸، ص ۳۳۴-۳۳۶
- ↑ منتهی الآمال، ص ۱۰۱۳-۱۰۱۵
- ↑ بررسی تاریخ عاشورا، ص ۱۳۹-۱۴۱
- ↑ مجموعه آثار، ج ۱۷، ص ۵۷۶
- ↑ تحقیقی درباره اربعین حسینی، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۶
- ↑ تاملی در نهضت عاشورا، ص ۲۱۶؛تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ص ۲۶۵
- ↑ از جمله محمد فاضل در تحلیل تاریخی اربعین نظریات قاضی طباطبایی را خلاصه کرده است
- ↑ برای نمونه: زمان ورود کاروان حسینی به کربلا.
- ↑ فرهنگ سوگ شیعی، ص ۹۹
- ↑ تصحیح و منبع شناسی کتاب الملهوف، ص ۲۶۴
- ↑ بحار الانوار، ج۹۸، ۳۳۴
- ↑ کوثر اربعین در اندیشه و آثار آیت الله جوادی آملی، ص ۱۱۲-۱۱۳
- ↑ تصحیحی و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، ص ۲۶۴-۲۶۵
- ↑ علامه مجلسی به این شهرت اشاره کرده است، بحار الانوار ج۹۸، ص ۳۳۴
- ↑ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ مصباح المتهجد، ج۲، ص ۷۸۷
- ↑ در این باره نک:زیارت اربعین از دیدگاه فقه، ص ۱۰ و ۱۱
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص ۴۷۸
- ↑ از جمله علامه مجلسی در بحارالانوار، ۹۸، ص ۳۳۴
- ↑ بحارالانوار، ج۹۸، ص 334
- ↑ برای نمونه‌هایی از کاربرد عدد چهل در فرهنگ دینی نک: اربعین در فهرنگ اهل بیت؛ اربعین در فرهنگ اسلامی
- ↑ فرهنگ سوگ شیعی، ص ۴۴
منابع
- اربعین در فرهنگ اسلامی، سید رضا تقوی دامغانی، فرهنگ زیارت، شماره ۱۹ و ۲۰، تابستان و پاییز ۱۳۹۳ش.
- اربعین در فرهنگ اهل بیت، عبدالکریم پاک نیا، مجله مبلغان، شماره ۵۲، فروردین ۱۳۸۳ش.
- الآثار الباقیه عن قرون الخالیه، ابوریحان بیرونی، تحقیق پرویز اذکایی، تهران، میراث مکتوب.
- التذکره فی احوال الموتی و المور الآخره، محمد بن احمد القرطبی& تحقیق فواز احمد زمرلی، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.
- بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- تاملی در نهضت عاشورا، رسول جعفریان، قم، مورخ، ۱۳۸۶ش.
- تصحیح و منبع‌شناسی کتاب الملهوف، سید بن طاووس، تصحیح مصطفی صادقی کاشانی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی، امین شیرازی، در مجله فرهنگ زیارت، شماره ۱۹، تابستان ۱۳۹۳ش.
- زمان ورود کاروان حسینی به کربلا، محمد امین پورامینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۹ و ۲۰، تابستان و پاییز ۱۳۹۳ش.
- زیارت اربعین از دیدگاه فقه، رضا عندلیبی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۷، تابستان ۱۳۹۵ش.
- فرهنگ سوگ شیعی، محسن حسام مظاهری، اصفهان، آرما، ۱۳۹۹ش.
- کتاب المزار، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تحقیق سید محمدباقر ابطحی، قم، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- کوثر اربعین در اندیشه و اثار آیت الله جوادی آملی، جعفر آریانی، قم، اسراء،۱۳۹۷ش.
- مسار الشیعه فی مختصر تواریخ، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تصحیح مهدی نجف، قم، الموتمرالعالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- مصباح المتهجد، محمد بن حسن طوسی، بیروت، موسسه فقه الشیعه.
- مفاتیح الجنان.
- نگاهی به زیارت اربعین سالار شهیدان، حسین محمودی، فصلنامه اشارت، شماره۴.
- وسائل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملی، قم، موسسه آل البیت لاحیاء‌التراث،۱۴۱۲ق.