مرقد حر بن یزید ریاحی
مرقد حُرّ بن یزید ریاحی، حدود ۶ کیلومتر از حرم امام حسین(ع)، فاصله دارد و نزدیک منطقه‌ای قرار دارد که به کمالیه معروف است.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | عضدالدوله دیلمی |
| تأسیس | ۳۷۰ق |
| کاربری | زیارتگاه |
| مکان | عراق، کربلا، ۶ کیلومتری حرم امام حسین(ع) |
| وقایع مرتبط | تازه و سالم بودن پیکر مطهر حر در نبش قبر وی در زمان شاه اسماعیل صفوی |
| مشخصات | |
| مساحت | ۷٬۵۰۰ مترمربع |
| معماری | |
| بازسازی | ۹۱۴ق، به دست شاه اسماعیل صفوی، در دوره قاجار، به وسیله مادر آقاخان محلاتی، ۱۳۲۵ق، حسین خان شجاع السلطنه، ۱۳۳۰ق، سیدعبدالحسین کلیددار، ۱۳۸۹ق، تعدادی از تاجران عراقی، ۱۴۲۷ق، در دست بازسازی |
| وبگاه | تولیت مرقد حر بن یزید |
| اربعین حسینی |
|
| مفاهیم |
| اربعین |
| کتاب‌شناسی اربعین |
| تحقیق درباره اول اربعین • لؤلؤ و مرجان • مدنیت، عقلانیت، معنویت در بستر اربعین • پیاده‌روی اربعین تأملات جامعه‌شناختی • پیاده‌روی اربعین |
| آیین‌ها |
| پیاده‌روی اربعین • زیارت اربعین • هوسه‌خوانی |
| نخستین زائران |
| جابر بن عبدالله انصاری • عطیه کوفی |
| مقاله‌های وابسته |
| موکب • مسیرهای پیاده‌روی اربعین • راهنمای اربعین • پیاده‌روی جاماندگان اربعین |
علت اینکه جنازه حر را به خارج از میدان معرکه منتقل کردند، این بود که قبیله او یعنی بنی‌تمیم، جنازه او را برداشته و به مکان فعلی آورده و به خاک سپردند.
مرقد حر در سال ۳۷۰ق به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شد و در سال ۹۱۴ق شاه اسماعیل صفوی گنبدی روی قبر حر بنا کرد و صحن کوچکی برایش ساخت.
در سال‌های بعد نیز این بنا مورد بازسازی واقع شده و پس از سقوط نظام صدام، در سال ۱۴۲۷ه.ق، دیوان وقف شیعی، بنای قدیمی را به‌طور کامل خراب کرد تا ساختمان جدیدی برای آرامگاه حُرّ بنا کند؛ این ساختمان، در حال حاضر، در دست بازسازی است.
معرفی حر بن یزید
حُرّ بْن یَزید ریاحی، از فرماندهان نظامی کوفه بود[۱] که پیش از واقعه عاشورا ماموریت یافت با سپاهی هزار نفری، مانع حرکت امام حسین(ع) به سوی کوفه و همچنین مانع بازگشت ایشان شود.[۲]
حر، از تیره بنو ریاح، از قبیله بنی‌تمیم بوده[۳] و از تاریخ تولد وی، اطلاع دقیقی در دست نیست. همچنین درباره زندگی وی و افکار و عقایدش تا پیش از واقعه عاشورا، اطلاعات اندکی وجود دارد.[۴]
درباره خاندان حر اشاراتی در دست است؛ چنان‌که حمدالله مستوفی، تاریخ‌نگار قرن هشتم قمری، خاندان خود را که سال‌ها مستوفیان و دفترداران قزوین بودند، از خاندان حُرّ دانسته است.[۵] برخی نیز آل حر، در منطقه جبل عامل لبنان را از خاندان حر می‌دانند که یکی از مشهور‌ترین آنها شیخ حر عاملی، صاحب کتاب وسائل الشیعه است.[۶]
حر در ماجرای کربلا
در سال ۶۰ق، چون عبیدالله بن زیاد از حرکت امام حسین(ع) به سوی عراق خبر یافت، حُصَین بن تمیم، فرمانده نظامی کوفه، را به قادسیه فرستاد. حصین نیز حرّ را با سپاهی هزار نفره و به عنوان مقدمه سپاه اصلی، از قادسیه روانه کرد.[۷]
رویارویی با امام حسین
امام حسین در در روز ۲۶ ذی‌الحجه، کنار بلندی‌های ذی حُسُم با حرّ و سپاهش روبه‌رو شد. تصریح منابع بر آن است که حرّ نه برای جنگ بلکه برای انتقال امام نزد ابن زیاد اعزام شده بود و از این‌رو با سپاهیانش راه را بر امام حسین(ع) بست و مانع از حرکت امام به سوی کوفه شد.[۸] به گفته ابن کثیر، تاریخ‌نگار شافعی مذهب ِ قرن هشتم قمری، با وجود بسته شدن راه توسط حر، امام حسین(ع) به یارانش دستور داد سپاهیان حر و اسبانشان را سیراب کنند.[۹]
ممانعت از حرکت امام
چون امام با یاران خویش عزم بازگشت به مدینه نمود، حر ممانعت کرد و پیشنهاد داد که امام راهی غیر از راه کوفه و مدینه در پیش گیرد تا وی بتواند از ابن زیاد کسب تکلیف کند.[۱۰] آنگاه امام حسین و یارانش در مسیر عُذیب و قادسیه حرکت کردند و حر نیز همراه آنان بود. سپاه حر و کاروان امام حسین(ع) به منطقه نینوا رسیده و در آنجا توقف کردند.[۱۱] همچنین سپاه بزرگی به فرمان ابن زیاد از کوفه به سمت نینوا در حرکت بود و نامه ابن زیاد به دست حر رسید مبنی بر آنکه بر امام و یارانش سخت بگیرد و آنان را در زمینی بی‌آب و علف و بی‌حصار متوقف کند.[۱۲]
شهادت حر
حر از طرف عمرسعد فرماندهی قبیله تمیم و قبیله هَمْدان را به عهده گرفت اما پس از آگاه شدن از عهدشکنی کوفیان نسبت به نامه‌های امام حسین(ع)، آماده شدن سپاه چند هزار نفره ابن زیاد برای جنگ، دستور بستن آب بر کاروان امام و همچنین صحبت‌ها و مذاکرات چند روزه‌ای که با امام داشت، در جنگ با حسین بن علی مردّد شد.[۱۳] وی صبح عاشورا به بهانه آب دادن اسب خود، از اردوگاه عمر سعد جدا شد و به کاروان حسین پیوست.[۱۴]
حر پس از پیوستن به امام، بلافاصله راهی میدان نبرد شد و رو به لشکر کوفه ایستاد و آنان را به سبب پیمان شکنی‌شان، سرزنش کرد. وی در حالی‌که رجز می‌خواند، می‌جنگید و پس از چندین نوبت نبرد، به دست ایوب بن مُسَرِّح به شهادت رسید.[۱۵] یاران امام(ع)، جسد بی‌رمق او را از منطقه نبرد دور کردند و امام(ع)، خود بر بالینش نشست و فرمود: «انت الحرّ کما سمّتک امک وانت الحرّ فی الدنیا وانت الحرّ فی الآخرة»؛ «تو آزاد مردی؛ همان‌گونه که مادرت تو را حُرّ نامید. به راستی تو در دنیا و آخرت، آزادمرد و سعادتمندی».[۱۶]
برخی حر را اولین شهید واقعه کربلا می‌دانند[۱۷] اما به نظر سید بن طاووس، حر نخستین شهید در آن ساعات بود و پیش از او افرادی به شهادت رسیده بودند.[۱۸] در زیارت رجبیه، دو بار و در زیارت ناحیه مقدسه نیز یک بار به حر سلام داده شده است: «السلام علی الحرّ بن یزید الریاحی».[۱۹]
مرقد حر
مرقد حرّ، حدود ۶ کیلومتر از حرم امام حسین(ع)، فاصله دارد و نزدیک منطقه‌ای قرار دارد که به کمالیه معروف است.[۲۰]
به گفته سید محسن امین، نویسنده کتاب اعیان الشیعه، هنگام دفن شهدای کربلا توسط افراد قبیله بنی‌اسد، گروهی از قبیله حر، مانع دفن جسد او همراه با دیگر شهدای کربلا شدند و جسد حر را در مکانی دورتر از سایر شهدا، به خاک سپردند[۲۱] که در قدیم به آن «نواویس» می‌گفتند.[۲۲]
تاریخچه مرقد
مرقد حر در ۳۷۰ق به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شد.[۲۳] در قرن هشتم هجری، مزار حُرّ شناخته شده بوده و حمدالله مستوفی نیز به قبر وی، بیرون از کربلا اشاره کرده است.[۲۴]
معماری ساختمان
مساحت مرقد حرّ حدود ۵۸۰ مترمربع و مساحت زمین آن، حدود ۷٬۵۰۰ مترمربع است. ضریحی که صندوقی مشبک از جنس نقره است در وسط این عمارت واقع است. گنبدی که بر فراز ضریح قرار دارد، با ۷ متر قطر، دارای ارتفاعی ۱۰ متری از سطح زمین حرم است. نمای خارجی این گنبد کاشی کاری شده است. در اطراف مرقد، صحن وسیعی وجود دارد که از چهار طرف اتاق‌هایی با ایوان‌های کوچک بر آن مشرف هستند. بر فراز هریک از این ایوان‌ها نیز طاق‌هایی نوک تیز قرار دارد. این اتاق‌ها و ایوان‌ها به منظور استراحت زائران به کار می‌روند.[۲۵]
براساس قدیمی‌ترین تصویر موجود از مرقد حُرّ، ساختمان بقعه، دارای گنبد مضرّس کوچک و کم‌ارتفاعی بوده است. اما براساس تصویر قدیمی دیگری، این گنبد، جای خود را به گنبد پیازی - شلجمی کاشی‌کاری شده‌ای، داده است.
بازسازی بنا
به گفته سید نعمةالله الجزائری، عالم شیعه در قرن یازدهم و دوازدهم قمری، زمانی که شاه اسماعیل صفوی به کربلا آمد، پس از زیارت امام حسین(ع)، به زیارت حر رفت و دستور داد تا قبر وی را باز کنند. پس از شکافتن قبر حر، جنازه تازه وی را در قبر دید که بر سر او دستمالی، بسته شده بود.[۲۶] به دستور شاه اسماعیل، مرقد حر در سال ۹۱۴ق بازسازی شد.[۲۷]
در دوره قاجار، مادر آقاخان محلاتی اقدام به تعمیر بقعه نمود و نیز صحنی قلعه مانند برای آن بنا نهاد تا در مقابل خطر راهزنان، سرپناهی برای زائران باشد. کتیبه‌های موجود در مرقد حُرّ در دوره اخیر نشان می‌دهد که این مرقد در سال ۱۳۳۰ق، به اهتمام آقا حسین‌خان شجاع السلطنه همدانی و سید عبدالحسین کلیدار بازسازی شده است.[۲۸] همچنین شجاع السلطان همدانی گنبد مقبره را تعمیر و نمای خارجی آن را کاشی کاری کرد.[۲۹] حال آنکه عکس قدیمی‌تری از بارگاه حرّ، نشان می‌دهد که این زیارتگاه دارای گنبد مضرّس کوچک و کم‌ارتفاعی بوده است.[۳۰]
در سال ۱۳۸۹ق، تعدادی از تاجران عراقی، رواق‌ها و ایوان جلوی مرقد را بازسازی نمودند و در سال ۱۳۹۰ق، ورودی اصلی مرقد، کاشی‌کاری شد. پس از سقوط حکومت صدام و حزب بعث عراق (۲۰۰۲م)، دیوان وقف شیعی عراق در سال ۱۴۲۷ق، در یک برنامه حساب نشده، بنای قدیمی را به‌طور کامل خراب کرد تا ساختمان جدیدی برای آرامگاه حُرّ بنا کند. این ساختمان، در حال حاضر، در دست بازسازی است.[۳۱]
تردید در محل دفن حرّ
شیخ مفید و میرزا حسین نوری معتقدند که حرّ با سایر اصحاب دفن شده است و میرزا حسین نوری می‌گوید که روایتی در مورد دفن حرّ در مرقد فعلی وجود ندارد.[۳۲]
اما از دیدگاه شیخ عباس قمی کتب مزاریه و کتاب‌های دیگر به محل دفن حرّ متعرض نشده‌اند. وی با ذکر عبارتی از کتاب الدروس که در آن به زیارت حضرت عباس(ع) و حرّ سفارش شده است، آورده است که قبر حرّ در عصر شهید اول، در مکان فعلی معروف بوده و همین مقدار برای اعتبار این مرقد کافی است.[۳۳] همچنین از دیدگاه سید محسن امین شهرت این مزار و تقید مردم به زیارت آن، غیرمستند نیست.[۳۴]
پانویس
- ↑ البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۶.
- ↑ البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۶.
- ↑ جمهرة انساب العرب، ابن حزم الاندلسی، ص٢٢٧.
- ↑ شهیدان جاوید، مرضیه محمدزاده، صص٣٢٣ و ٣٢4.
- ↑ تاریخ گزیده، صص٨١١ و ٨١٢.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۰، ص۳۱۴-۳۱۵.
- ↑ البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۶.
- ↑ الارشاد، ج٢، صص ٧٨ و ٨٠؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج١، صص ٣٣٠ و ٣٣٢.
- ↑ البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۶.
- ↑ البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۷.
- ↑ البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۷.
- ↑ الاخبار الطِّوال، ص۲۵۱.
- ↑ تاریخ طبری، ج۴، ص۳۲۱.
- ↑ الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۹۹.
- ↑ الارشاد، ج٢، صص١٠٢ و ١٠4.
- ↑ ر. ک: مقتل الحسین، ج٢، ص١4.
- ↑ مقتل الحسین علیه‌السلام، ج۲، ص۱۳؛ الفتوح، ج۵، ص۱۰۱.
- ↑ الملهوف علی قتلی الطفوف، ص۱۶۰.
- ↑ شهیدان جاوید، ص334.
- ↑ انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.
- ↑ اعیان الشیعة، ج١، ص6١٣.
- ↑ ابن کلبی، جَمْهَرة النسب، ج۱، ص۲۱۶.
- ↑ قائدان،عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶.
- ↑ نزهة القلوب، ص٣٢.
- ↑ انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۷.
- ↑ الانوار النعمانیة، ج٣، ص۲۶۵-۲۶۶.
- ↑ قائدان،عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶
- ↑ تراث کربلاء، ص١١5.
- ↑ انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.
- ↑ خامه‌یار، «درباره عکسی که در فضای مجازی به عنوان قدیمی‌ترین عکس حرم امام حسین (ع) معرفی شده»، سایت گنجینه.
- ↑ مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا، ص٩٨.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ص۱۵۴؛ مفید، ج۲، ص۱۱۴.
- ↑ قمی، هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، ص۱۳۷ـ۱۳۶؛ نوری، لؤلؤ و مرجان، ص۱۵۴؛ قمی، منتهی الامال، ج۱، ص۷۴۸.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ج۲، ص۴۴۰ـ۴۳۹.
منابع
- اعیان الشیعه، امین، محسن، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۹۹۸م.
- الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد بن نعمان (الشیخ المفید)، تحقیق: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ط ۲، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق - ۱۹۹۳م.
- الانوار النعمانیة، السید نعمةالله الجزائری، تبریز، مطبعة شرکت چاپ، (بی‌تا).
- البدایة و النّهایة، اسماعیل ابن کثیر، تحقیق: علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- تاریخ الطبری، محمد بن جریر الطبری، ط ۱، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق - ۱۹۸۸م.
- تاریخ گزیده، حمد الله مستوفی، تهران، امیر کبیر، چاپ ۳، ۱۳۶۴ش.
- تراث کربلاء، سلمان‌هادی الطعمة، ط ۲، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق - ۱۹۸۳م.
- جمهرة النسب، ابن‌کلبی، هشام بن محمد، محقق: حسن ناجی، ناشر: عالم الکتب.
- جمهرة انساب العرب، علی بن احمد بن سعید (ابن حزم الاندلسی)، تحقیق: عبدالسلام محمد‌هارون، ط ۵، القاهرة، دار المعارف.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- «درباره عکسی که در فضای مجازی به عنوان قدیمی‌ترین عکس حرم امام حسین (ع) معرفی شده»، احمد خامه‌یار، سایت گنجینه.
- شهیدان جاوید، پژوهشی تاریخی پیرامون شهدای نهضت امام حسین (علیه‌السّلام)، مرضیه محمدزاده، تهران، بصیرت، ۱۳۹۱ش.
- عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- لؤلؤ و مرجان، نوری، حسین، آفاق، تهران، ۱۳۸۷ش.
- مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا، عبدالامیر قریشی، ترجمه: احسان مقدس، چاپ ۱، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
- معماری کربلا در گذر تاریخ، انصاری، محمدعلی، انتشارات مسجد جمکران، قم، ۱۳۸۹ش.
- مقتل الحسین، موفّق بن احمد (الخوارزمی)، تحقیق: الشیخ محمد السماوی، ط ۱، قم، انوار الهدی، ۱۴۱۸ق.
- منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، چاپ ۱۴، قم، هجرت، ۱۳۸۰ش.
- نزهة القلوب، حمدالله بن ابی‌بکر مستوفی قزوینی، به کوشش: سید محمد دبیرسیاقی، چاپ ۲، قزوین، طه، ۱۳۷۸ش.
- هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، قمی، عباس، موسسه جهانی سبطین، قم، ۱۳۸۳ش.