زمزم
زَمزَم نام مشهورترین چاه آب مسجدالحرام در مکه است که در فاصله حدود 21 متری حجرالاسود واقع شده است. زمزم در آغاز، چشمه‌ای بوده که بر اساس منابع تاریخی، به اعجاز الهی برای حضرت اسماعیل(ع) و مادرش هاجر جاری شد. سرآغاز تاریخ شهر مکه و تجدید بنای کعبه را، جوشش زمزم دانسته‌اند.
 ورودی آبخوری آب زمزم در مسجدالحرام. روایتی از پیامبر (مَاءُ زَمْزَمَ لِمَا شُرِبَ لَه) بر سردر نوشته شده است. | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | تأمین بخشی از آب مصرفی حجاج |
| مکان | مسجدالحرام، ۲۱ متری حجرالاسود |
| نام‌های دیگر | رَکْضَةُ جبرئیل، سقیا اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، المصونة (مضنونه)، سقیا، طعام طعم، شفاء سقم |
| مشخصات | |
| مساحت | دهانه چاه ١/5 متر، عمق 30 متر |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| بازسازی | سال‌های ٨٢٢ و ١٣٨٣ق. |
سال‌های متمادی آب مورد نیاز مردم مکه، از همین چاه تأمین می‌شد؛ تا اینکه نشانه‌های زمزم از بین رفت و رفته‌رفته این چاه ناپدید شد. پس از مدتی طولانی، سقایت و آب‌رسانی خانه خدا به دست عبدالمطلب، پدربزرگ پیامبر(ص) رسید و به دست او چاه زمزم حفر شد و بار دیگر آب آن جوشید.
آب زمزم همواره نزد مردم مکه قِداسَت و اهمیت فراوانی داشته است. پیامبر(ص) بیشتر از آب زمزم می‌نوشید و آن را بهترین آب روی زمین می‌دانست.
چاه زمزم در دوره‌های مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه ١/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصله‌اش تا کعبه ٢١ متر است. برای استفاده بیشتر زائران کعبه، در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب زمزم را به شیرها هدایت کرده‌اند.
زمزم در لغت
زمزم مرکّب از دو «زم» (زمّ یعنی جلو چیزی را گرفتن یا جمع کردن) و در لغت به معنای آهسته، آهسته و یا آب فراوان[۱] و در اصطلاح نام چشمه و یا چاهی در مکه نزدیک کعبه است که پیشینه تاریخی آن، به دوران حضرت ابراهیم(ع) بازمی‌گردد.[۲]
پیدایش زمزم
بنابر روایات اسلامی، پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع)، همسر و فرزندش (هاجر و اسماعیل) را به سرزمین بی‌آب و علفِ مکه آورد[۳] و به دستور خداوند، آنها را ترک کرد، تشنگی بر آنها چیره شد و هاجر در پی یافتن آب فاصله بین دو کوه صفا و مروه را هفت بار طی نمود.[۴] وی در بار هفتم و در حالی که بر کوه مروه بود، نگریست که آب از زیر پای اسماعیل، روان شده است.[۵]
در جزئیات این رخداد اختلاف است؛ برخی جوشش آب (چشمه زمزم) را به ساییدن پاشنه پای اسماعیل بر زمین نسبت داده‌اند و گروهی گفته‌اند که ساییدن پای جبرئیل یا دست او که در صورت انسانی ظاهر شده، باعث به وجود آمدن آب شده است.[۶]
چاه زمزم
به گفته ابو الولید ازرَقی، تاریخ‌نگار شافعی قرن سوم قمری، وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جمع شدن حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان قبیله جُرهُمیان را که از آن مسیر می‌گذشتند، به سوی خود کشاند. آنان از آن آب نوشیده، ظرف‌های خود را نیز پر کردند. این قبیله در اطراف زمزم ساکن شده و مکه آباد شد.[۷]
خشک شدن زمزم
در زمان ریاست عَمْرو بن حارث بر جرهمیان، آنها حرمت حرم و خانه کعبه را رعایت نکرده و به دستور عمرو، حجرالاسود، هدیه‌ها و دیگر وسایلی را که در کعبه بود (مانند سلاح و شمشیر)، در چاه زمزم ریخته و چاه را نیز از خاک پُر کردند. چاه به صورت زمین همواری درآمد و رفته‌رفته مکان آن فراموش شد.[۸] پس از جرهمیان، قبیله خُزاعه روی کار آمدند و زمزم همچنان ناشناخته باقی ماند.
پیدا شدن مکان چاه زمزم توسط عبدالمطلب
بنابر کتاب‌های تاریخی، در خواب با ارائه نشانه‌هایی به عبدالمطّلب بن هاشم، جدّ حضرت محمد(ص) و بزرگ قبیله قریش، الهام شد که چاه زمزم را حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانه‌ها به کعبه رفت. او در میان دو بت «اساف» و «نائله»، نشانه‌ها را یافت و با کمک فرزندش حارث شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش را مسخره می‌کردند اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض می‌ریختند و به حاجیان می‌دادند.[۹] عبدالمطلب پس از حفر زمزم و دست‌یابی به آب، سقایت حاجیان را احیا نموده، آن را در اختیار داشت.[۱۰]
پیامبر اسلام(ص) نیز برای نخستین بار پس از فتح مکه و شکستن بت‌ها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار کعبه، داخل آن را با آب زمزم شست که این رسم تاکنون پابرجاست.[۱۱]
اسامی زمزم
زمزم به دلیل اهمیت و جایگاهی که از زمان حضرت ابراهیم(ع) تاکنون داشته، نام‌های فراوانی برای آن ذکر شده است. برخی از این اسامی در روایتی از امام صادق(ع) این چنین ذکر شده است: رَکْضَةُ جبرئیل (قدمگاه جبرئیل)، سقیا اسماعیل (آبیارِ اسماعیل)، حفیرة عبدالمطلب (چاه عبدالمطلب)، المصونة (مضنونه) به معنای نفیس، سقیا (آبیار)، طَعام طُعْم، شفاء سُقْم (شفای بیماری).[۱۲]
اسامی دیگر آن عبارت است از: زَمَّم، زُمِّزْم، زُمٰازِم، هزمة جبرائیل، هَزْمَةُ المَلَکِ، الشُّبٰاعه و شُبٰاعه، برّه، تُکْتَم، شراب الابرار، طعام الابرارسقیا اللّٰه اسماعیل، لاشرق، لاتدم، برکه، سیدّه، نافعه، عونه، بشری، صافیه، عصمه، سالمه، میمونه، مبارکه، کافیه، عافیه، مغذّیه، طاهره، مفدّاه، حرمیه، مرویه، مؤنسه، طیبه، شُبّاعةالعیال، قریةالنمل، نقرةالغراب، هزمةاسماعیل، حفیرةالعباس.[۱۳]
استفاده از زمزم
عبدالمطلب آشامیدن و وضو گرفتن از آب زمزم را حلال و جایز دانسته، لیکن غسل کردن با آن را روا نمی‌دانست؛ از این رو عباس بن عبدالمطلب نیز پیوسته در مسجدالحرام و در اطراف زمزم گردش می‌کرد و می‌گفت شستشو با آب زمزم را حلال نمی‌دانم و این آب برای خوردن و وضو گرفتن حلال و جایز است.[۱۴] البته این نهی، مربوط به داخل مسجد است و طبیعی است که اگر بیرون مسجد و در مکان مناسبی با آب زمزم غسل نمایند مانعی نخواهد داشت.[۱۵]
برخی از فقیهان شیعه مانند ابن زهره در کتاب غنیة النزوع[۱۶] محقق حلی در کتاب المختصر النافع»[۱۷] ابن برّاج در المهذّب[۱۸] و سلمان بن الصّهرشتی در اصباح الشیعه[۱۹] بر این نظرند که مستحب است پس از طواف و قبل از سعی حاجی نزد زمزم آمده از آب آن بنوشد و غسل کند و اگر نتوانست غسل نماید، کمی از آب زمزم را به خود بریزد.
برخی دیگر از فقیهان شیعه همچون ابن حمزه،[۲۰] ابن ادریس حلی،[۲۱] ابن سعید هذلی،[۲۲] علامه حلی،[۲۳] شهید اول،[۲۴] شیخ صدوق،[۲۵] شیخ طوسی،[۲۶][۲۷] همان موارد را بدون مستحب بودن غسل، ذکر فرموده‌اند.
همچنین مستحب است شخص هنگام نوشیدن آب زمزم بگوید: «اللّهُمّ اجْعَلْه لی عِلْماً نافِعاً و رِزْقاً واسِعاً و شِفٰاءً مِنْ کُلِّ دٰاءٍ و سَقَمٍ انَّکَ قٰادِر یا رَبَّ العالمین؛ بار خدایا آن را دانشی سودمند، روزیی فراوان، و درمان هر درد و بیماری قرار ده، همانا تو توانایی ای پروردگار جهانیان.»[۲۸]
ژرفای زمزم
ازرقی گفته است عمق و ژرفای زمزم از بالا تا پایین آن شصت ذراع است در درون چاه، آب از سه نقطه جاری است، یکی مقابل حجرالاسود، دیگری برابر صفا و ابوقبیس و سومی مقابل مروه. در سال‌های ٢٢٣ و ٢٢4 که احتمال خشک شدن زمزم می‌رفت، محمد بن ضحاک ریاست پُست مکه و اطراف آن را عهده‌دار شد، وی نُه ذراع دیگر بر گودی آن افزود، و مقداری نیز از زمین اطراف عمق چاه را کند، تا آن که در سال ٢٢5 بخاطر بارش باران و جاری شدن سیل، آب زمزم افزون شد.[۲۹]
سالم بن جراح نیز به روزگار حکومت هارون‌الرشید، چند ذراع دیگر زمزم را گود کرد و همین شخص در زمان خلافت مهدی در زمزم کار کرده، بر گودی آن افزود، سپس عمر بن ماهان که در دوره حکومت امین عهده‌دار سمت پُست مکه بود چاه زمزم را زه‌کشی کرد.[۳۰]
فضیلت آب زمزم
در روايت‌های اهل بيت(ع) به نوشيدن از آب زمزم سفارش شده است. پیامبر(ص) از آب زمزم می‌نوشید[۳۱] و آن را بهترین آبی می‌دانست که از زمین می‌جوشد.[۳۲]
به گفته امام صادق(ع)، آن هنگام که پیامبر(ص) به زمزم نگریست فرمود اگر برای امّت من سختی و رنج نمی‌داشت، از آنان می‌خواستم، تا یک دلو یا دو دلو از زمزم آب بردارند.[۳۳]
امام سجاد(ع) به شبلی آموخت تا بر سر زمزم با خدا پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند.[۳۴]
به گفته عایشه، همسر پیامبر(ص)، رسول خدا با مشک و برخی وسایل دیگر آب زمزم را حمل نموده، به بیماران می‌نوشاند و یا بر آنان می‌ریخت.[۳۵]
زمزم در گذر تاریخ
گزارشات گوناگونی از پیشینه تاریخی و بازسازی‌ها و تعمیرات صورت گرفته بر روی "چاه زمزم" در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و سفرنامه‌نویسان مشهور به توصیف ویژگی‌های آن پرداخته‌اند.
زمزم و ایرانیان
مسعودی درباره پیشینه تاریخی زمزم، قبل از اسلام و ارتباط ایرانیان با آن، این چنین نوشته است:
ایرانیان قدیم به احترام خانه کعبه و جدشان ابراهیم(ع) و هم توسل به هدایت او و رعایت نسب خویش به زیارت بیت‌الحرام می‌رفتند و بر آن طواف می‌بردند. آخرین کس از ایشان که به حج رفت، ساسان پسر بابک جدّ اردشیر بابکان سرملوک ساسانی بود. چون ساسان به زیارت خانه رفتی طواف بردی و بر چاه اسماعیل زمزمه کردی. گویند به سبب زمزمه‌ای که او و دیگر ایرانیان بر سر چاه می‌کرده‌اند آن را زمزم گفته‌اند. از شواهد تاریخی می‌توان فهمید که زَمْزَمه کردن در میان برخی از ملت‌ها مرسوم بوده، به شکلی که‌در موقع غذا خوردن و نماز خواندن بدون بهره‌گیری از زبان و لب‌ها، صدا را در گلو گردانده زمزمه می‌کردند. مجوسان را رسم بر این بود و خلیفه دوّم نیز به کارگزاران خود دستور داد تا آنان را از این کار بازدارند.[۳۶]
ساخت و سازها
.jpg)
نخستین کسی که زمین و دیواره‌های زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، ابوجعفر منصور عباسی بود. وی این کار را در دوران خلافت خویش آغاز و سپس مهدی عباسی آن را به پایان برد. پس از آن تا دوران حکومت معتصم در سال ٢٢٠ چاه در فضای باز بوده، و فقط گنبد کوچکی بر دهانه آن قرار داشته است. عمر بن فرج رُخجیٖ که از نویسندگان و دبیران دربار معتصم بوده، آن را تغییر داد و برای تمام زمزم، سقفی از چوب ساج فراهم کرد و از آن زنجیرهایی آویزان کرده، چراغ‌هایی به آنها آویخته بودند که شبها در موسم حج آنها را روشن می‌کردند.[۳۹] چاه زمزم در سال‌های ٨٢٢ ق. و ١٣٨٣ق. تعمیر و توسعه یافت. اکنون دهانۀ آن ١/۵ متر، عمق آن سی متر و فاصله‌اش تا کعبه ٢١ متر است. متوسط مصرف آب زمزم به وسیلۀ زائران بیت اللّٰه، حدود ده هزار متر مکعب در روز و ٧۶۵ متر مکعب در ساعت؛ یعنی ٢٩۶٠٠ لیتر است.
در دوران سعودی در سال ۱۳۸۳ق. ساختمانی که روی چاه زمزم بود خراب شد. بنای جدیدی در زیر زمین ساخته شد و ورودی به زیرزمین ایجاد شد که حاجیان از آب چاه استفاده می‌کردند. در سال ۱۴۲۴ق، ورودی را پر ساخته و در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب را به شیرها هدایت کرده‌اند تا زائران از آنها بنوشند و دایره مطاف وسیعتر شود.[۴۰]
آب زمزم از طریق خطوط انتقال آب به طول چهار کیلومتر پمپاژ شده و در مخزن پنج هزار مکعبی ذخیره می‌شود. پس از آن آب، تصفیه و استریل شده و بطری‌های آب زمزم پنج لیتری، تولید می‌شود. همچنین به آبخوری‌های زمزم در مسجدالحرام پمپاژ می‌شود. آب زمزم برای مصرف زائران در مسجدالنبی، به مدینه نیز منتقل می‌شود.[۴۱]
%DB%B2.jpeg)
زمزم در سفرنامه‌ها
ناصرخسرو در سفرنامه خود نوشته است: "فاصله بین زمزم و خانه کعبه 46 ارش و دهنه چاه زمزم سه گز و نیم است در سه گز و نیم، سر چاه را حظیره کرده‌اند و اطراف آن با چوب‌های مشبّک است و برابر خانه زمزم از جانب مشرق خانه مربعی است که مرکز سقایة الحاجّ است ...".[۴۲]
ابن جبیر، جهانگرد قرن هفتم، وضعیت زمزم را اینگونه توصیف می‌کند: "گنبد چاه زمزم مقابل رکن حجرالاسود است و فاصله‌اش تا حجرالاسود بیست و چهار قدم باشد.... محیط حلقه دهانه چاه، چهل وجب و ارتفاع (این طوقه مرمرین) چهار وجب و نیم و ضخامت دیواره آن یک وجب و نیم است ...".[۴۳]
ابن بطوطه نیز که در قرن هشتم توفیق زیارت بیت‌اللّٰه الحرام را یافته، در توصیف زمزم می‌نویسد: "قبه زمزم، روبروی حجرالاسود، به فاصله بیست و چهار گام از آن واقع شده و مقام در طرف راست آنست. بین رکن مقام، تا زمزم ده گام فاصله است داخل قبه با رخام سپید، مفروش گشته و... درِ قبّه زمزم در جهت شرقی واقع شده و در درون قبه سقاخانه مدوری ساخته شده که پهنای آن یک وجب و عمق آن یک وجب و بلندی آن در حدود پنج وجب است و آن را پر از آب می‌کنند و گرداگرد آن را مصطبه‌ها تعبیه کرده‌اند که وضو سازندگان روی آن می‌نشینند.[۴۴]
تقی‌الدین فاسی در توصیف زمزم در اوائل قرن نهم می‌نویسد: "هم اکنون زمزم درون خانه‌ای مربع شکل قرار دارد و در کنار دیوارهای آن نُه حوض ساخته‌اند که آن را از آب زمزم پرنموده، تا حاجیان از آنها وضو بگیرند. و در دیوار روبروی کعبه پنجره‌هایی ساخته و روی آن نیز سایبانی برای مؤذنان درست کرده‌اند، ... در سال ١٠٢٠ ه. ق. به دستور سلطان احمد خان پنجره‌ای آهنی با فاصله یک متری از سطح آب، قرار دادند، زیرا برخی دیوانگان! به تصور فدا نمودن، خود را بدرون زمزم می‌انداختند و می‌مردند، این پنجره تا سال ١٣١٨ ه. بوده است. بر روی پنجره شمالی از ناحیه در زمزم به سال ١٢٠١ ه. ق. به دستور سلطان عبدالحمیدخان نوشته شده بود: «ماء زمزم شفاء من کل داء.» و «آیة ما بیننا و بین المنافقین انهم لایتضلعون من ماء زمزم.»[۴۵]
نگارخانه
![خروجی چاه زمزم در پایین مطاف (۱۴۰۱ش).[۴۶]](/view/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC%DB%8C_%DA%86%D8%A7%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85.jpeg)
![یکی از ایستگاه‌های توزیع آب زمزم در مکه (۱۴۰۱ش).[۴۷]](/view/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%AA%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B9_%D8%A2%D8%A8_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85.jpeg)
![ورودی چاه زمزم در مطاف، که در سال ۱۴۲۴ق. برای گسترش مطاف بسته شد.[۴۸]](/view/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%DA%86%D8%A7%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85_(%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%DB%8C)%DB%B2.jpg)
![چاه زمزم در سال ۱۳۶۹ق، که از آن با دلوهای چرمی برای زائران و حاجیان آب کشیده می‌شد.[۴۹]](/view/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%DA%86%D8%A7%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85_(%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C)%DB%B3.jpg)
![نقاشی چاه زمزم و شیوه کشیدن آب از آن در دوره عثمانی.[۵۰]](/view/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%DA%86%D8%A7%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85_(%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C)%DB%B4.jpg)
پانویس
- ↑ معجم‌البلدان، ج٣، ص166.
- ↑ اخبار مکه، ج٢، ص٣٩.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه 37.
- ↑ تفسیر صافی، ج۳، ص۹۳.
- ↑ تفسیر صافی، ج۳، ص۹۳.
- ↑ اخبار مکه، ج٢، ص۴۰؛ «زمزم (۲)»، ص۱۳۱.
- ↑ اخبار مکه، ج٢، ص۴۰_4١.
- ↑ سیره ابن هشام، ج۱، ص۷۴.
- ↑ سیره ابن هشام، ج١، ص١54؛ ازرقی، اخبار مکه، ص٣٣6.
- ↑ سیره ابن هشام، ج١، ص١55.
- ↑ متقی الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج5، ص٢٩٩.
- ↑ وسائل، ج١٣، ص۴۷۴، ح١٨٢۴۲.
- ↑ شفاء الغرام، ج١، ص4٠4؛ معجم‌البلدان، ج٣، ص١6٧.
- ↑ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص6٣.
- ↑ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص64.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص4٠5.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج8، ص6٧٨.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص٢٩5.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص46١.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص4٣٨.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص5٣٨.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص٧١١.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص٧5٢.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص٧٨5.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص٣٢.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص١٩٣.
- ↑ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص٢٣٠.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج٩، ص4٣٩.
- ↑ ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.
- ↑ ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.
- ↑ سنن نسائی، ج5، ص٢٣٧.
- ↑ مستدرک، ج٩، ص4٣٩، ح ١١٢٨6.
- ↑ وسائل، ج١٣، ص4٧٣، ح ١٨٢٣٩.
- ↑ سیوطی، الدرّ المنثور، ج٣، ص٢٢٣؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص46.
- ↑ شفاء الغرام، ج١، ص4١5؛ سنن ترمذی، ج٣، ص٢٩5.
- ↑ لسان العرب، ج6، ص٨5؛ معجم‌البلدان، ج٣، ص١66.
- ↑ «All you need to know about Zamzam well»، Al Arabiya.
- ↑ «وأزیلت عام 1346هـ»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر.
- ↑ ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.
- ↑ ۴۰٫۰ ۴۰٫۱ «بئر زمزم»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.
- ↑ «رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین»، خبرگزاری العربیة.
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو.
- ↑ محمد بن احمد بن جبیر، سفرنامه ابن جُبَیر، ص١٢6.
- ↑ ابن‌بطوطه، سفرنامه، ج١، ص١٨٩.
- ↑ سنن ابن ماجه، ج٢، ص١٧؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص٢٨.
- ↑ «رحلة الماء المبارک»، سایت روزنامه کویتی الفوز.
- ↑ «رحلة الماء المبارک»، سایت روزنامه کویتی الفوز.
- ↑ «بئر زمزم»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.
- ↑ «صور بئر زمزم»، لاینز.
- ↑ «صور بئر زمزم»، لاینز.
منابع
- اخبار مکه، فاکهی، محمد ابن اسحاق.
- اخبار مکه، ازرقی، محمد بن عبدالله.
- الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، سیوطی، عبدالرحمن.
- «بئر زمزم»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
- «رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین»، خبرگزاری العربیة، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
- «رحلة الماء المبارک»، سایت روزنامه کویتی الفوز، تاریخ درج مطلب: ۴ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
- «رحلة الماء المبارک»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
- «زمزم (۲)»، محمد رهبر، در مجله میقات حج، دوره هشتم، شماره ۲۹، آبان ۱۳۷۸ش.
- السیرة النبویة، ابن هشام، عبدالملک.
- المعجم الکبیر، طبرانی، سلیمان بن أحمد.
- سفرنامه ابن جُبَیر، محمد بن احمد بن جبیر، پرویز اتابکی، ایران، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش.
- سفرنامه ابن‌بطوطه، ابن‌بطوطه، ترجمه دکتر محمد علی موحد، مؤسسه انتشارات آگاه، ایران، مشهد، ۱۳۷۰ش.
- سلسلة ینابیع الفقهیة، مروارید، علی‌اصغر.
- سنن ابن ماجه، قزوینی، محمد بن یزید.
- سنن ترمذی، ترمذی، محمد بن عیسی.
- سنن نسائی، ابوعبدالرحمان نسائی، احمد بن شعیب.
- سیرت رسول‌الله، ابن اسحاق، محمد.
- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، التقی الفاسی.
- «صور بئر زمزم»، لاینز، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
- کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، متقی الهندی.
- لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم.
- مستدرک الوسائل، نوری طبرسی، حسین.
- معجم البلدان، یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله.
- «وأزیلت عام ۱۳۴۶هـ»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
- وسائل الشیعة، حرعاملی، محمد بن حسن.
- «than-5000-years All you need to know about Zamzam well", Al Arabiya، تاریخ درج مطلب: ۷ ژوئن ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
- «Zamzam Studies and Research", The official account of Saudi geological survey، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.