مسجد سقیا

مسجد سُقْیا، معروف به مسجد عنبریه، یکی از مساجد مهم شهر مدینه است که در قسمت جنوب شرقی ایستگاه قطار در محله عنبریه، قرار دارد. به این مسجد سقیا گفته می‌شود؛ زیرا در منطقه سقیا و نزدیک چاه سقیا واقع شده است. پیامبر(ص) در مسیر بدر، در سقیا از سپاهش سان دید، نماز خواند، برای اهل مدینه دعا کرد و از چاه سقیا آب نوشید.

مسجد سقیا

اطلاعات اوليه
کاربری	مسجد
مکان	عربستان * مدینه * در داخل محوطه ایستگاه قطار در عنبریه
نام‌های دیگر	مسجد عنبریه
وقایع مرتبط	وضو گرفتن رسول خدا(ص) هنگام رفتن به بدر از آب چاه سقیا و خواندن نماز در آنجا
مشخصات
وضعیت	فعال
معماری
بازسازی	۱۳۸۰-۱۳۸۱ شمسی

موقعیت

بنابر گزارش‌های قدیمی‌تر در سال ۱۰۷۳ق. (۱۶۶۲م.)، این مسجد در سمت چپ راه منتهی به مدینه از مسیر عقیق، در حره غربی واقع شده است.

بنابر گزارش‌هایی از اواسط قرن چهاردهم هجری: مسجد سقیا داخل حصار ساختمان ایستگاه راه‌آهن عنبریه، در جنوب شرقی آن ایستگاه قرار دارد. هنگامی‌که از میدان عنبریه خارج می‌شوی، طرف راست مسیر، مسجد را می‌بینی. چاه سقیا در جنوب آن مسجد واقع است و راه مکه، آن دو را از هم جدا می‌کند.

در حال حاضر، مسجد سقیا در داخل ایستگاه راه آهن قرار گرفته است.

وجه نام‌گذاری

وجه نام‌گذاری به سقیا

این مسجد در منطقه سقیا واقع شده و به همین دلیل، به مسجد سقیا معروف شده است. منطقه سقیا هم به دلیل وجود چاه‌های فراوان و پرآبی که دارد، به سقیا نامگذاری شده است.

وجه نام‌گذاری به قبةالرئوس

از قرن یازدهم به بعد، این مسجد به قبةالرئوس نیز معروف بوده است. عیاشی در این‌باره می‌نویسد: "مسجد سقیا، که از آن و آثارش محافظت می‌شود، داخل ایستگاه راه‌آهن قرار دارد و به قبةالرئوس معروف است. معروف شدن این مسجد به قبةالرئوس، اثر بدی دارد که آن را شایسته مسجد نمی‌بینم. نام این مکان فقط همان مسجد سقیاست."

بنابر گزارش علی حافظ، به این دلیل قبةالرئوس نامیده شده که ترک‌ها سرهای راهزن‌های صحرا را قطع می‌کردند و در آن می‌گذاشتند.

داستان مسجد سقیا

بنابر حدیثی از امام علی(ع)، پیامبر(ص) با جمعی از یارانش به سمت حره سقیا که در مالکیت سعد بن ابی‌وقاص بود، خارج شد، وضو گرفت، نماز خواند و برای مردم مدینه از خدا برکت خواست تا همچنان‌که خداوند پس از دعای ابراهیم(ع) برای اهل مکه برکت قرار داد، برای اهل مدینه نیز برکت قرار دهد.

سان دیدن پیامبر(ص) از سپاهش در سقیا

هنگامی‌که پیامبر(ص) در ۱۷ رمضان سال اول هجری به سمت بدر رفت، از سپاهش در سقیا سان دید و آمادگی‌شان را بررسی کرد. سپس برایشان از خداوند طلب پیروزی کرد. بنابر روایت ابوهریره، پیامبر(ص) هنگامی‌که به سمت بدر می‌رفت، مسلمانان را از سقیا – واقع در حره - عبور داد.

آب نوشیدن پیامبر(ص) از سقیا

بنابر گزارش عاصم بن عبدالله حکمی، پیامبر(ص) در مسیر رفتن به بدر، از چاه سقیا آب نوشید. پس از آن نیز از آن آب می‌نوشید». نیز بنابر گزارش سلمی، انس بن مالک، هند و اسما، پسران حارثه، ظرف‌های آب را از چاه سقیا به خانه زنان پیامبر(ص) می‌بردند.

آب طلبیدن خلیفه دوم در سقیا

بنابر گزارش عباسی، عمر بن خطاب در منطقه سقیا، به وسیله عباس بن عبدالمطلب آب می‌طلبید و سپس باران می‌بارید.

تاریخ مسجد سقیا

ابن شبه این مسجد را از مساجدی می‌شمارد که پیامبر(ص) در آن نماز خوانده است. بنابر گزارش سمهودی، عمر بن عبدالعزیز این مسجد را در محل نماز پیامبر(ص) ساخته است. وفاء الوفا، ج۳، ص۸۴۵. بنابر عبارت سمهودی به نقل از ابوعبدالله اسدی، از مورخان سده‌های نخست، این مسجد، به عنوان یکی از مساجد تاریخی مدینه، مشهور بوده است.

گزارش سمهودی درباره مسجد سقیا

در زمان سمهودی، این مسجد معروف نبوده است. او به محل مسجد می‌رود و پس از دیدن یک سنگ بزرگ ساختمانی، دستور می‌دهد آن موقعیت را حفاری کنند. پس از کاوش، محراب و چهار گوشه مسجد سقا ظاهر می‌شود و او مشاهده می‌کند که ساخت این مسجد با سنگ کنده‌کاری شده همراه با گچ بوده و از ساختمان آن، بیش از نیم ذراع باقی مانده لکن اثر آهک و گچ مسجد در آن وجود داشته، طوری‌که بیننده می‌فهمیده این ساختمان، در زمان عمر بن عبدالعزیز ساخته شده است. به بنابر گزارش سمهودی، مسجد سقیا در زمان وی، روی همان پایه‌های اولیه‌اش که مربعی به مساحت حدود هفت ذراع در هفت ذراع بود، تجدید بنا شد. گزارش احمد عباسی در قرن یازدهم نیز مساحت این مسجد را تایید می‌کند.

گزارش‌های بعد از سمهودی

غالی محمد شنقیطی درباره آن می‌گوید: «داخل ساختمان‌های ایستگاه راه‌آهن از جهت جنوب، مسجد سقیا دیده می‌شود که دارای گنبدهای سه‌گانه است. گنبد میانی بزرگ‌تر است».

توصیف مسجد

ساختمان مسجد دارای برش‌های عمودی و افقی و از سه فضای خالی یا شکاف تشکیل شده که با سه گنبد پوشیده شده‌اند. گنبد میانی از همه گنبدها بزرگ‌تر است. محرابش در دیوار قبله است. در نیمه دیوار شمالی، شرقی و غربی ساختمان آن، دریچه قوسدار و هلالی‌شکلی با قوسی دایره‌ای‌شکل تعبیه شده است. دیوارها با گچ سفید گچکاری شده‌اند.

اختلاف در موقعیت مسجد

دانشمندان سده‌های نخستین و سده‌های میانه، هم‌عقیده‌اند که مسجد سقیا، مسجدی تاریخی است که امروزه داخل ایستگاه راه‌آهن قرار دارد. برخی دانشمندان معاصر معتقدند: ایوانی که کنار چاه سقیاست و به خاطر راه تخریب شده، همان مسجد سقیاست. این ایوان در تصویری که احمد خیاری در کتابش تاریخ معالم المدینة المنوره خیاری، تاریخ معالم المدینة المنورة قدیماً و حدیثاً، ص۱۰۸. آورده، به روشنی به چشم می‌خورد. محمد الیاس عبدالغنی، با دلایل متعدد، نظریه مشهور را اثبات و نظریه خیاری را رد کرده است.

گالری

• 
• 
• 
• 
• 
• 

منابع

• آثار اسلامي مكه و مدينه‏، رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1386ش.
• آثار المدينه المنوره‏'‏، عبدالقدوس الانصاري، مدينه، المکتبه السلفيه، 1393ق.
• تاریخ المدینة المنورة (ابن شبه)'‏، ابن شبه نمیری (م.۲۶۲ق‏)، ترجمه حسین صابری‏، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش‏.
• الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی‏، محمد بن عیسی الترمذی، حققها احمد محمد شاکر، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۱۹ق.
• الدر الثمین فی معالم دارالرسول(ص)،محمد الامین الشنقیطی، جده: دارالقبله للثقافه الاسلامیه‌؛ بیروت: موسسه علوم القرآن، ‮‭۱۴۱۱‬ق. / ‮‭۱۹۹۱‬م.
• الرحلة العیاشیه‏، عبدالله بن محمد العیاشی، حققها و قدم لها: سعید الفاضلی، سلیمان القرشی، ابوظبی، دارالسویدی، ۲۰۰۶.
• الطبقات الکبری‏، ابن سعد، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیة، ١4١٠ق. / ١٩٩٠م.
• المدینة المنورة بین الماضی و الحاضر، ابراهیم عیاشی، مدينه، المکتبة العلمیه، ۱۹۷۲م.
• المدینه المنوره: تطورها العمرانی و تراثها المعماری، صالح لمعی مصطفی، بیروت، دار النهضه العربیه، ‮‭۱۹۸۱‬م.
• المساجد الاثریة فی المدینة المنورة، محمد الیاس عبدالغنی، مدینه، ۱۹۹۸.
• عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید عباسی، مدینه، المکتبة العلمیه، بي‌تا.
• فصول من تاریخ المدینة المنوره، علی حافظ، جده، شرکة المدینة المنوره، 1417ق.
• وفاء الوفا باخبار دار المصطفي، نورالدين علي بن عبدالله السمهودي، تحقيق و تقديم قاسم السامرائي، لندن، موسسه الفرقان للتراث الاسلامي، 1422ق. / 2001م.