تبوک
تَبوک ناحیه‌ای است در شمال کشور عربستان که از شمال به کشور اردن محدود می‌شود و شهر تبوک نیز در آن قرار گرفته است. تبوک امروزه یکی از استان‌های عربستان است. تبوک بر سر راه حج شامیان در مسیر شام به مدینه قرار داشت. این منطقه همچنین در سال نهم هجرت شاهد لشکرکشی بزرگ مسلمانان از مدینه برای مبارزه با اتحادیه عرب‌های تحت حمایت روم بود که به غزوه تبوک شهرت یافت.
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
|
|
نام
در نام‌گذاری تبوک اختلاف است. برخی این نام را برگرفته از سخن پیامبر(ص) درباره چشمه‌ای در آن سرزمین دانسته‌اند.[۱] اما بعضی به استناد روایتی از معاذ بن جبل، تبوک را نام این چشمه پیش از حضور رسول خدا در تبوک[۲] دانسته‌اند.[۳] بطلمیوس در کتاب جغرافیای خود، آن را «تپوا» خوانده است.[۴]
غزوه تبوک
در رجب سال نهم هجرت پیامبر با سپاهی بزرگ از مردم مدینه راهی تبوک شد. به پیامبر خبر رسیده بود که برخی قبایل شمال جزیره العرب با اتحاد با دولت روم در پی حمله به مدینه هستند.[۵]
مسجدهای راه تبوک
نقاطی که پیامبر در این سفر از مدینه تا تبوک در آن‌ها نماز خوانده بود بعدها مسجد شد. برخی از بیست مسجد در این مسیر نام برده‌اند.[۶]
جغرافیای تبوک
تبوک نام یک وادی در شمالی‌ترین نقطه حجاز بین سرزمین حِجر و شام است.[۷] برخی این سرزمین را بخشی از قلمرو شام دانسته‌اند.[۸] این وادی در 4 منزلی حجر، 6 منزلی مَدین، 12منزلی مدینه و 11منزلی دمشق و در میانه راه مدینه و دمشق قرار دارد.[۹] نام تبوک در منابع اسلامی به سبب غزوه‌ای که در اواخر زندگانی پیامبر(ص) در آن جا رخ داد، مشهور گشت.
یادگارهای تاریخی تبوک
تبوک با قدمت 2500ساله[۱۰] در سال 500ق. م. شاهد تمدن بزرگ نَبَطی‌ها بود.[۱۱] این سرزمین سکونت‌گاه اصحاب اَیکه بود که حضرت شعیب(ع) پیامبر آنان به شمار می‌رفت.[۱۲] اعراب قحطانی (جنوبی) بنی‌عُذره[۱۳] و بنی‌کلب[۱۴] از زیرمجموعه‌های قُضاعه و نیز قبایل جُذام، لخم، [۱۵] بنی‌عَبس، مُره، و ذِبیان از ساکنان تبوک در دوران جاهلی و آغاز دوره اسلامی بودند.[۱۶]
چاه ثمود که ناقه صالح(ع) باید از آب آن می‌نوشید، در سرزمین حجر و در مسیر همین وادی قرار دارد.[۱۷] حِسمی در شمال غربی و شَرَورَی در شمال شرقی تبوک، از کوه‌های این منطقه هستند.[۱۸]
چشمه معروفی در تبوک قرار داشت با نام مُولَه که به برکت پیامبر(ص) پرآب شد و تا 1367 قمری همچنان پرآب بود و ساکنان و حاجیان از آن استفاده می‌کردند.[۱۹] قلعه تبوک که این چشمه در آن قرار دارد، دیواری که پیامبر بر آن تکیه داد، [۲۰] و مسجد توبه (که عمر بن عبدالعزیز (حک: 99-101ق.) به سال 99ق. آن را در جایی ساخت که پیامبر 10 شب در آن نماز گزارده بود)[۲۱] از آثار اسلامی به جا مانده در این سرزمین هستند.
راه حج شام
راه حج کاروان شام از تبوک می‌گذشت.[۲۲] آن را پنجمین منزل این راه در پی حرکت از شام شمرده‌اند.[۲۳] محمد بن رُشید (م. 721ق.) و صلاح الدین صفدی (م. 764ق.) و ابن‌بطوطه (م. 779ق.) از تبوک دیدار کرده و از سنت ورود حاجیان به تبوک با شمشیرهای برهنه با اقتدا به رفتار پیامبر در غزوه تبوک، گزارش داده‌اند.[۲۴]
به گزارشی، حاجیان چهار روز کنار چشمه تبوک استراحت می‌کردند و سپس با برداشتن آب کافی از این چشمه، آماده حرکت به سوی مکه می‌شدند.[۲۵] تبوک استراحتگاه حاجیان بود و عثمانی‌ها قلعه‌هایی برای استراحت حاجیان در آنجا ساختند که به حِصن حُجاج معروف است.[۲۶]
وضعیت امروزین
امروزه ناحیه تبوک بزرگ‌ترین منطقه در شمال عربستان است[۲۷] که به مرکزیت شهر تبوک[۲۸] یکی از 13 ناحیه پادشاهی سعودی است و از پنج استان املج، حَقل، وَجه، ضَباء، تیماء و ده‌ها روستا تشکیل شده است.[۲۹]
راه‌های آسفالت متعدد، این شهر را به دیگر شهرها پیوند داده و در این میان، راه تبوک به مدینه به مسافت 700[۳۰] و به نقلی 674[۳۱] کیلومتر مهم‌ترین راه آسفالت تبوک به شمار می‌رود و فرودگاه آن مهم‌ترین فرودگاه شمال عربستان است. این شهر به سبب وجود یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های نظامی عربستان در مرز اردن و سوریه، از اهمیتی ویژه برخوردار است.[۳۲]
پانویس
- ↑ الصحاح، ج4، ص1576-1577؛ النهایه، ج1، ص162، «بوک.
- ↑ ملء العیبه، ج1، ص9.
- ↑ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص86.
- ↑ المفصل، ج7، ص251.
- ↑ تاریخ پیامبر اسلام، ص ۵۱۰
- ↑ موسوعه مرآة‌الحرمین، ج۴، ص۸۲۴
- ↑ صورة الارض، ج1، ص32؛ معجم ما استعجم، ج1، ص12؛ نک: معجم البلدان، ج2، ص219.
- ↑ فتوح البلدان، ج1، ص71؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص67؛ التنبیه و الاشراف، ص230.
- ↑ معجم البلدان، ج2، ص14؛ المسالک و الممالک، عزیزی، ص22.
- ↑ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص86.
- ↑ شمال الحجاز، ج1، ص93.
- ↑ المسالک و الممالک، اصطخری، ص20؛ تقویم البلدان، ص94؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص215.
- ↑ معجم البلدان، ج2، ص14.
- ↑ خطط الشام، ج1، ص28؛ شمال الحجاز، ج1، ص110.
- ↑ نزهة المشتاق، ج1، ص352؛ صفة جزیرة العرب، ج2، ص243.
- ↑ شمال الحجاز، ج1، ص110.
- ↑ المسالک و الممالک، اصطخری، ص20.
- ↑ معجم البلدان، ج2، ص14، 258؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص403.
- ↑ المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج3، ص1291.
- ↑ المسالک و الممالک، اصطخری، ص20؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج1، ص215.
- ↑ التعریف بما آنست، ص201؛ بهجة النفوس، ج1، ص633؛ وفاء الوفاء، ج3، ص179.
- ↑ الخراج و صناعة الکتابه، ص85؛ الاماکن، ص127؛ معجم البلدان، ج3، ص212.
- ↑ الاعلاق النفیسه، ص183؛ المسالک و الممالک، ابن‌خرداذبه، ص150؛ بغیة الطلب، ج8، ص3602.
- ↑ ملء العیبه، ج1، ص7؛ رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص347-348؛ شمال الحجاز، ج1، ص88.
- ↑ رحلة ابن‌بطوطه، ج1، ص347.
- ↑ فی شمال غرب الجزیره، ص443؛ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص90.
- ↑ المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج1، ص314.
- ↑ شمال الحجاز، ج1، ص83؛ المعجم الجغرافی للبلاد العربیه، ج1، ص116.
- ↑ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص85.
- ↑ شمال الحجاز، ج1، ص84-85.
- ↑ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص87.
- ↑ الموسوعة العربیة العالمیه، ج6، ص88.
منابع
- التعریف بما آنست الهجره: محمد المطری (م. 741ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، 1426ق؛
- التنبیه و الاشراف: المسعودی (م. 345ق.)، بیروت، دار صعب؛
- الخراج و صناعة الکتابه: قدامة بن جعفر (م. 328ق.)، به کوشش الزبیدی، بغداد، دار الرشید، 1981م؛
- المسالک و الممالک: ابراهیم الفارسی الاصطخری (م. 346ق.)، به کوشش الحسینی، وزارة الثقافة و الارشاد، 1381ق؛
- المسالک و الممالک: الحسن الهلبی العزیزی (م. 380ق.)، به کوشش تیسیر خلف؛
- المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیه: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه؛
- المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م؛
- الموسوعة العربیة العالمیه: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر، ریاض، 1419ق؛
- النهایه: مبارک ابن اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش؛
- بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجانی (م. 699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 2002م؛
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق؛
- تاریخ پیامبر اسلام، محمد ابراهیم آیتی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۵ش.
- تقویم البلدان: اسماعیل ابوالفداء (م. 732ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 2007م؛
- جغرافیای حافظ ابرو: عبدالله حافظ ابرو (م. 833ق.)، به کوشش سجادی، تهران، میراث مکتوب، 1375ش؛
- خطط الشام: محمد کرد علی، بیروت، مکتبة النوری، 1403ق؛
- رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛
- شمال الحجاز: دکتر حمود بن ضاوی، العصر الحدیث، بیروت، 1412ق؛
- الصحاح: الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛
- صورة الارض: محمد بن حوقل النصیبی (م. 367ق.)، بیروت، دار صادر، 1938م؛
- فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش صلاح الدین، قاهره، النهضة المصریه، 1956م؛
- فی شمال غرب الجزیره: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق؛
- مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م. 739ق.)، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛
- معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق؛
- ملء العیبه: محمد بن رشید الفهری (م. 721ق.)، به کوشش ابن الخوجه، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1408ق؛
- موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛
- نزهة المشتاق: محمد الادریسی (م. 560ق.)، بیروت، عالم الکتب، 1409ق؛