Askari

حیره در جنوب شرقی نجف کنونی، کنار دریاچه ای به نام نجف قرار داشت. فاصله آن با کوفه 6کیلومتر گزارش شده است. پیدایش شهر حیره را به اوایل سده سوم میلادی دانسته‌اند. بنابر منابع تاریخی نخستین مکانی که در عراق به تمدن شهر نشینی روی آورد؛ شهر حیره بود. بیشتر ساکنین حیره مسیحیان نسطوری بودند که زبانشان سریانی بوده است. حاکمان حیره از قبایل مختلفی بودند؛ از جمله لخمیان وبنی‌نصر و بنی‌تمیم و غیره. حاکمان این شهر با برخی قبیله ها صلح و با برخی هم به جنگ می پرداختند. حیره به خاطر نزدیکی که به شهر کوفه داشت در زمان امام علی (ع) و قیام مختار و قیام زید بن علی مورد توجه قرار داشت. از زمانی که شهر کوفه تاسیس شد حیره به تدریج رو به زوال و نابودی کشیده شد.

موقعیت

شهر حیره، در جنوب شرقی نجف کنونی و کنار دریاچه‌ای به نام نجف قرار داشت. مسعودی تاریخ‌نگار، فاصله بین کوفه و شهر حیره را سه میل گزارش کرده‌است.

علت نامگذاری

در منابع کهن دربارۀ سبب نام‌گذاری حیره اختلاف‌نظر است. برخی آن را مشتق از «حَیر» به معنای منزلگاه، و گروهی دیگر از «تحیّر» به معنی سرگردان شدن، دانسته‌اند.برخی محققان معاصر برآن‌اند که حیره همان واژۀ «حرتا» یا «حرثا»، به معنی اردوگاه یا لشکرگاه است. پیش از شکل‌گیری شهر حیره، مردم آن منطقه خیمه‌نشین بودند، تا این که خیمه‌نشین‌ها گرد هم آمده، اردوگاه ثابت امیران لَخمی شکل گرفت و به تدریج، شهر پدید آمد. از این روی، این شهر به حیره یعنی اردوگاه و مجموعه‌ای از خیمه‌ها نامیده شد. به این شهر، «حیرة النجف» نیز گفته می‌شد؛ چون حیره، در منطقه نجف، در فاصله سه میلی کوفه قرار داشت.

از شکل‌گیری تا سرانجام

پیدایش

در اوایل سده سوم میلادی شماری از طایفه‌های عرب در پایان دوره اشکانیان، به عراق هجرت کردند.حیره در تاریخ و ادبیات عرب نیز به داشتن آب و هوای سالم، زمین‌های حاصلخیز، باغ‌های پرمیوه، و جویبا‌رهای زیاد شهرت داشت.این مهاجرین، به تدریج روستاها و قلعه‌هایی بنا کردند که از پیوستن آنها به یکدیگر، شهرهایی پدید آمد.

نظام سیاسی

حاکمان حیره، تعدادی از لخمیان، بنی نصر، غسّانیان، بنی تمیم، کِنده و ایرانیان بودند. این افراد در مجموع حدود۵۲۳ سال حکومت کردند. بیشترین دوره حکومت حیره، نزدیک به ۳۰۰ سال، دست اعراب بنی‌لَخم بود. آن‌ها بنیانگذار حکومت حیره بوده و از سوی فرمانروایان ساسانی حمایت می‌شدند؛ زیرا لَخمیان سدّی میان ایران و اعراب پدید آورده و از تجاوز قبلیه‌های بدوی به مرزهای ایران جلوگیری می‌کردند.

صلح و جنگ

در سده پنجم و ششم میلادی قدرت نظامی حیره افزایش یافت. بنی لخم که اولین حاکمان حیره بودند، با قبیله بکر وقبیله های سلیم و هوازن و اعضای طایفه نمیر و بنی تمیم متحد شدند.در این دوره، حیره گسترش پیدا کرد که سواحل جنوبی فرات تا بادیةالشام، واقع در غرب عراق کنونی را دربر می‌گرفت. در دوره عمر بن خطاب، خلیفه دوم و در جریان فتوحات وی، خالد بن ولید، سردار سپاه اسلام حیره را محاصره کرد. محاصره حیره، در سال ۱۲ق. پس از نبرد نهر الدم رخ داد. این محاصره، با صلح بین اهل حیره و مسلمانان با دو شرط به سود مسلمانان به پایان رسید؛ یکی پرداخت جزیه و دیگری شورش نکردن علیه مسلمانان. با این دو شرط حیره، توسط سپاه اسلام فتح شد.مسلمانان، پس از چندی با دخالت رستم فرخزاد، سردار ایرانی، حیره را از دست دادند، ولی دوباره به فرماندهی ابوعبیدة بن مسعود ثقفی حیره را فتح کردند. براساس منابع تاریخی، حاکمان حیره با بعضی از دولت ها نزاع وجنگ داشتند؛ از قبیل شیوخ غسانی )و دولت بنی کنده .)وبا بعضی از دولت ها متحد بودن از قبیل ساسانیان و دولت حمیران

دین و فرهنگ

حیره به علت موقعیت جغرافیایى‏اش محلِ برخورد و تماس فرهنگ‏هاى ساسانى و یونانى ـ رومى و مسیحى بود.ابتدا خود از این فرهنگ‏ها تأثیر گرفت و سپس این فرهنگ‏ها را به اعراب ساکن در شبه جزیره عربستان منتقل کردحیریان علاوه بر بت پرستی که دین اجدادی آنان بود.با یهودیت و مسیحیت و زرتشتی گری و مانویت نیز آشنا بودند. بیشتر ساکنان حیره مسیحیان نسطوری بودند.زبان سریانى براى مسیحیانِ حیره زبانِ علم و دین بود.

ویرانی

بر پایه گزارش‌های تاریخی، با تأسیس کوفه، حیات سیاسی و اجتماعی حیره در مسیر زوال افتاد، آبادانی در آن کاهش یافت و در اوایل حکومت معتضد عباسی کاملاً ویران شد. برخی گفته‌اند برای برپایی ستون‌های مسجد کوفه از سنگ‌های قصرهای حیره استفاده کردند.

حیره در حکومت امام علی(ع)

هنگامى كه امير مؤمنان (عليه السلام) کوفه را مركز حكومت خويش قرار داد. حيره همچنان مورد توجه او، كارگزاران و يارانش بود. ) امام علی(ع) سپاه خود را در محلی بین حیره و کوفه که «جَرَعه» نام داشت، بسیج و تجهیز می‌کرد.

حیره، پایگاه پیروان اهل بیت(ع)

بر طبق منابع تاریخی در جریان قیام مختار، او برای گرفتن کوفه اردوی خود را بین حیره و نجف به نام سبخه قرار داد. و سال ۱۲۲ق در جریان قیام زیدبن علی در شهر کوفه، امیر کوفه به دلیل فعالیت های زید از آنجا خارج شد ودر حیره موضع گرفت. سپس درگیری شدیدی بین آنها و زید صورت گرفت که نتیجه آن به شهادت رسیدن زید بود. خلفای عباسی شیعیان وسادات را مورد ظلم و ستم قرار می دادند آنها در شهر حیره بسیاری از شیعیان و سادات را زندانی یا به شهادت رساندند. منتصرعباسی وقتی به خلافت رسید دستور داد که دیگر کسی متعرض شیعیان حیره نشود.

حیره در روایات

در روایات است که امام علی(ع) منطقه میان نجف تا حیره را به چهل هزار درهم از دهقانان خرید و برای این معامله، شاهدانی گرفت؛ چون می‌دانست مدفن او در این منطقه خواهد بود. ]امام صادق(ع) نیز قبر امام علی(ع) را در منطقه بین حیره و نجف معرفی می‌کرد و به زیارت می‌رفت.به گفته عبدالله بن سنان، وقتی امام صادق(ع) در حیره بود، بارها به زیارت آن محل رفته، آن را قبر علی بن ابیطالب(ع) معرفی می‌کرد.

منابع

• مسعودی،علی بن الحسین،مروج الذهب،قم،دارالهجره،1409ق
• زرین‌کوب، عبدالحسین. تاریخ ایران بعد از اسلام. چاپ سوم. تهران: انتشارات امیرکبیر ۱۳۶۲ش
• فرهنگنامه زیارت،فصلنامه زیارت،شماره5،ص10
• هشام جعیط،کوفه پیدایش شهر اسلامی،مترجم ابوالحسن سروقدمقدم،بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی،مشهد،1372ش
• مسعودی علی بن الحسین،التنبیه والاشراف،مصر،دارالصاوی،344-345ق
• حمزه اصفهانی،حمزه بن الحسن،تاریخ سنی مسلوک الارض والانبیاء،بیروت،داره المکتب الحیاه،280ق
• پیگولفسکایا،اعراب حدود مرزهای شرقی و ایران،مترجم رضا عنایت الله،تهران،وزارت فرهنگ وآموزش عالی موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی،1372ش
• بلاذری،احمد بن یحیی،فتوح البلدان،بیروت،دارومکتبه الهلال،1988م
• جان اندرو بویل،احسان بارشاطر،تاریخ از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان،مترجم انوشه،انتشارات امیر کبیر1381ش
• جواد علی،المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام،دارلعلم للملایین مکتبه النهضه،بیروت1391ش
• یوسف رزق الله غنیمه،الحیره:المدینه و المملکه العربیه،بغداد1936ق
• احمد بن عمربن رسته،الاعلاق النفسیه،مترجم حسین قره چانلو،انتشارات امیر کبیر1365ش
• جواد علی،مکتبه النهضه،دارالعلم للملامیین،بغداد1978م
• گای لسترینج،جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی،مترجم محمود عرفان،شرکت انتشارات علمی وفرهنگی،تهران1377
• سبط ابن جوزی،یوسف بن قزاوغلی،تذکره الخواص،الشریف الرضی،قم1376ش
• حسینی عبدالزهرا،الغارات،دارالکتاب الاسلمی،بی جا،1410ق
• حسین کریمیان،سیره و قیام زید بن علی،انتشارات علمی و فرهنگی،تهران1382ش