مسجد ثنیة الوداع
مسجد ثَنِیَّةُالوداع، در مدخل ورودی شهر مدینه از سمت شام و در میان جاده احد و طریق ابوبکر قرار دارد. این مسجد، بر تپه‌اى بنا شده كه از سمت جنوب مشرف به شهر مدينه و از سمت شمال مشرف بر دشت قناة است.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | مسجد |
| مکان | عربستان * مدینه * مدخل ورودی شهر از سمت شام و در میان جاده احد |
| وقایع مرتبط | استقبال مردم مدینه از پیامبر اسلام(ص) * تجهیز سپاه اسلام توسط پیامبر در جنگ تبوک |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
ثنية الوداع در حقیقت گردنه و تنگه‌ای جهت بدرقه یا استقبال مسافران از مدینه به مکه یا شام بوده و رسول خدا(ص) در همین منطقه، سپاه خود را برای حرکت به سوی تبوک تجهیز نمودند و مورد استقبال جوانان شهر مدینه قرار گرفتند.
موقعیت جغرافیایی
ثنیّةالوداع به مدخل و تنگه ورودی شهر گفته می‌شود؛ جایی که مسافران بدرقه و استقبال می‌شوند. برخی به نقل از ابی داود مدینه دارای دو ثنیّه یا تنگه ورودی به شهر بوده است، یکی به سمت مکّه و دیگری به سوی شام.[۱]
آنچه اکنون باقی مانده و جای آن مشخص است، مدخل شام است که در میان جاده احد و طریق ابوبکر قرار دارد. در این مسیر، در قسمت غرب آن، کوه‌های سَلْع و ذُباب و در سمت راست آن مسجد ثنیةالوداع قرار دارد.
این مسجد، بر تپه‌اى بنا شده كه از سمت جنوب مشرف به شهر مدينه و از سمت شمال مشرف بر دشت قناة است. هنگام عبور از مدينه به سوى دشت شمالى كه به كوه احد منتهى مى‌شود، و كوه سلع و ذباب در غرب آن قرار گرفته، مسجد ثنيةالوداع را در سمت راست مسير خود مى‌بينيم كه با طى پلكانى تا قسمت فوقانى تپه، به مسجد مى‌رسيم.
وجه تسمیه
حموی گفته است که در وجه تسمیه این محل اختلاف نظر وجود دارد؛ از جمله:[۲]
- برخی این مکان را محل وداع مسافرین از مدینه به مکه دانسته‌اند.
- برخی دیگر محل وداع پیامبر با جانشینان خود هنگام خروج از مدینه برشمرده‌اند.
- عده‌ای وداع را نام مکانی در مدینه دانسته‌اند.
- برخی گفته اند وجه صحیح نام گذاری این است که این مکان نام قدیم در دوران جاهلیت به جهت استقبال و بدرقه مسافران بوده است.[۳]
- سمهودی گفته است که این ثنیه مشهور به ثنیة الرکاب بوده اما از زمانی که در این مکان پیامبر(ص) نهی از ازدواج موقت نموده‌اند، به ثنیة الوداع تغییر نام یافته است.[۴]
- برخی از مورّخان همچون بیهقی مورخ قرن اهل سنت قرن چهارم و پنجم هجری قمری آورده‌اند که این مکان به دلیل شعرى كه در استقبال پیامبر(ص) سروده شده، به این نام مشهور شده و زنان و کودکان شهر در مراسم استقبال از سپاه اسلام در بازگشت از تبوک این شعر را می‌خواندند:
"طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَیْنا *** مِنْ ثَنِیّاتِ الْوِداع"
"وَجَبَ الشُّکْرُ عَلَینا *** ما دَعی للهِ‌ِ داع"[۵]
"اَیُّهَا الْمَبْعُوثُ فِینا *** جِئْتَ بِالاَْمْرِ اْلمُطاع"
"جِئْتَ شَرَّفْتَ الْمَدِینَة *** مَرْحَباً یا خَیْرَ داع"
«ماهِ تمام، از سر کوهک ثنیة الوداع بر ما طلوع کرد.»
«تا آنگاه که دعوتگری به خدا می‌خواند، شکر بر ما واجب شده است.»
«ای کسی که در میان ما برانگیخته شدی، با فرمان مطاع آمده‌ای.»
«آمدی و مدینه را قرین شرف نمودی، خوش آمدی، ای بهترین دعوت کننده.»
همچنین وی معتقد است که این شعر در زمان آمدن پیامبر(ص) از مکه به مدینه خوانده شد و نه وقتی که از جنگ تبوک از ثنیة الوداع به مدینه بوده باشد.[۶]
در روایتی دیگر آمده است که این شعر در ابتدای ورود رسول خدا(ص) به محله بنی‌النجّار، در آغاز هجرت، سروده شد.
گزارشات تاریخی
از آن‌جا که ثنیّة الوداع محل استقبال و بدرقه بوده، اخبار چندی از آن در منابع تاریخی مانده است[۷]؛ از جمله آن‌که رسول خدا(ص) در کنار همین کوه، سپاه خود را برای حرکت به سوی تبوک تجهیز کرد.[۸]
یکی از یادگارهای نزدیک آن، مقبره نفس زکیه محمد بن عبدالله است که در سال 145 در مدینه بر ضدّ عباسیان قیام کرد و کشته شد. در حال حاضر، آثار قبر وی از میان رفته است. محل ثنیّة الوداع را میان کوه ذباب و مدفن نفس زکیه دانسته‌اند.[۹]
وضعیت فعلی کوه ثنیه
استاد کعکی نوشته است که کوه ثنیّة الوداع، در سال 1406 ق به طور کامل از میان رفت و محل آن زاویه شارع عثمان طریق عیون قبلی و شارع ابوبکر (شارع سلطانه) است. جنوب آن مشرف بر شارع مناخه و در شمال، بناهای مسکونی است.[۱۰]
پانویس
- ↑ عمدة القاری شرح صحيح البخاری، ج15، ص14.
- ↑ معجم البلدان، ج2، ص86.
- ↑ إمتاع الأسماع، ج۷، ص۲۰۳.
- ↑ وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، ج۴، ص۴۳.
- ↑ دلائل النبوة، ج5، ص266؛ البداية والنهاية، ج7، ص191.
- ↑ دلائل النبوة، ج5، ص266.
- ↑ معجم البلدان، ج2، ص86.
- ↑ صحيح بخاری، ج6، ص8؛ الطبقات الکبری، ج2، ص98.
- ↑ تاریخ المعالم المدینة المنوره، احمد الخیّاری، ص٢١٧.
- ↑ معالم المدینة المنوره، ج١، ص٢٨4.
منابع
- المجموعة المصورة لاشهر المعالم المدینة المنورة، عبدالعزیز الکعکی، مدینه، ١٩٩٩ م.
- إمتاع الأسماع، احمد بن على المقریزی، محقق محمد عبد الحميد النميسی، بيروت، دار الكتب العلمية، 1420ق.
- تاریخ المعالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، الخیاری، تصحیح محمد امین کردی، مدینه، دارالعلم، 1410.
- عمدة القاري شرح صحيح البخاري، بدر الدين العينى، بيروت، دار إحياء التراث العربي، [بی‌تا].
- معجم البلدان، ياقوت بن عبدالله حموى، بيروت، دار إحياء التراث العربى،[بی‌تا].
- الطبقات الکبری، ابن سعد، تحقيق، محمد عبد القادر عطا، بيروت، دار الكتب العلمية، 1410ق.
- صحيح البخاری، محمد بن إسماعيل بخاری، تحقیق، محمد زهير بن ناصر الناصر، بیروت، دار طوق النجاة، 1422ق.
- دلائل النبوة، أبوبكر البيهقی، محقق، عبد المعطی قلعجی، لبنان، دار الكتب العلمية، دار الريان للتراث، 1408ق.
- البداية والنهاية، ابن کثیر، تحقيق، عبد الله بن عبد المحسن التركی، قاهره: دار هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، 1418ق.
- وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، نورالدين على بن احمد سمهودى، بيروت، دار الكتب العلمية، 1419ق.