مسجد شجره (مدینه)
مسجد شَجَره در مدینه، یکی از میقات‌های پنج‌گانه است. این مکان، میقات مردم مدینه و کسانی است که از مدینه به مکه می‌روند. گفته شده پیامبر اسلام(ص) وقتی برای حج‌گزارى عازم مکه بود، از این مکان احرام می‌بست. ذُو الْحُلَیفة، مسجد میقات و اَبیار علی، از دیگر نامهای این مسجد است.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| مکان | ذوالحلیفه در نزدیکی مدینه |
| کاربری | مسجد، میقات احرام |
| جنبه دینی | |
| وابسته به دین/مذهب | اسلام |
| احکام | اهل مدینه از این مکان احرام می‌بندند. |
|
| |
به گفته تاریخ‌نگاران، مسجد شجره در زمان خلافت عمر بن خطاب ساخته شده و تاکنون چندین بار بازسازی شده است. امروزه مسجد شجره به فاصله سه کیلومتری مدینه، در مجاورت بزرگراه مدینه - مکه واقع شده است.
موقعیت جغرافیایی
مسجد شجره از مساجد تاریخی مدینه[۱] و در حدود هشت كیلومتری جنوب این شهر قرار گرفته است.[۲] پیامبر اسلام برای انجام حج و عمره، از این مسجد احرام می‌بست.[۱] امام علی(ع) در این مکان، آیات برائت را از ابوبکر، خلیفه اول، گرفت و در مکه به مشرکان ابلاغ کرد.[۳]امروزه مسجد شجره، به فاصله حدود سه کیلومتری مدینه، در مجاورت بزرگراه مدینه - مکه واقع شده است.[۴]
بنابر گزارشی، مسجد دیگری با همین نام در مکه وجود دارد که در شمار کهن‌ترین مساجد آن شهر است.[۵]
نام‌ها
این مسجد را مسجد شجره نامیده‌اند چون در آنجا درختی بوده که پیامبر در سایه آن می‌نشست.[۶] مسجد در منطقه‌ای به نام ذوالحُلِیفه ساخته شده است. این منطقه را همچنین آبار یا ابیار علی می‌خوانند چون گفته شده علی ابن ابیطالب(ع) در آنجا چاه‌هایی حفر کرده بود. از این رو این مسجد با نامهای مسجد ذوالحُلِیفه و مسجد آبار علی نیز شهرت دارد. همچنین این مسجد نزد مردم به مسجد احرام شهرت دارد. آن را مسجد الحسا نیز نامیده‌اند.[۷]
تاریخ بنای مسجد
بنای نخستین این مسجد بسیار کهن است. برخی تاریخ‌نگاران نیز بر اساس مستنداتی از ساخت مسجد در ده‌های نخستینِ هجری قمری سخن گفته‌اند.[۸]بنابر روایتی مسجد در زمان خلافت عمر بن خطاب ساخته شد.[۹]
بازسازی در قرن نهم قمری
بنابر گزارش سمهودی (مورخ مدینه درگذشته 911ق.) دیوارهای مسجد، بر اساس بنای قدیمی آن، در سال 861 بازسازی شد و مساحت آن از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب، حدود 48 متر مربع بوده است.[۱۰]
بازسازی در قرن چهارده قمری
گفته شده که اين مسجد در اواخر قرن ۱۱ هجری قمری،[۱۱] ویران شد و مسلمانى از هندوستان، در اوایل قرن 14 هجری قمری، با اجازه دولت عثمانی، آن را بازسازی کرد.[۱۲] اما حسام السلطنه که در سال 1298 قمری این مسجد را دیده از ویرانی یا بازسازی مسجد سخنی نگفته است. او مسجد را به این شکل وصف کرده است: «مسجد مزبور مربع است و پنجاه و دو ذراع طول آن است. از سنگ و گچ ساخته اند. در سمت جنوب آن ایوانی است که بر روی آن طاق زده اند و گنبد آن را از بیرون سفید کرده اند و محرابی در وسط آن است»[۱۳]
عیاشی در گزارشی از نخستین سفرش در سال 1353 قمری درباره اين مسجد می‌نویسد: «بنایی مستطیل‌شکل که از خشت و گل و سقفی با چوب درخت خرما و برگ ساخته شده بود که مورد توجه مسئولان وقت قرار گرفت و گسترش یافت؛ به‌گونه‌ای که زائران و حجاج و حتی ساکنان مدینه، به شکوه و عظمت آن نظاره می‌کردند.» [۱۴]
وضعیت کنونی مسجد
اين مسجد، در دوران پادشاهی عبدالعزيز سعودی بازسازى[۱۵] و برای آن، مأذنه (مناره) ساخته شد.[۱۶] مسجد در زمان ملک فهد نیز گسترش یافت.[۱۷]شکل هندسی مسجد مربع و داری چهار ضلع به مساحت 27000 متر مربع مى‌باشد و گنجایش 5000 نمازگزار را دارد. مساحت کل مسجد با اطراف آن، حدود 290.000 متر مربع، گزارش شده است.[۱۸] همچنین در توسعه اخیر، امکانات رفاهی گوناگونی مانند: حمام، سرویس بهداشتی، پارکینگ (برای خودرهای سبک و سنگین)، رستوران و بازارچه، برای رفاه حاجيان در نظر گرفته شده که هزینه‌‌ی این امکانات 200.000.000 ریال سعودی، گزارش شده است.[۱۹]
میقات حج
مسجد شجره از میقات‌هاى حج است.[۲۰] به گزارش برخی تاریخ نویسان، پیامبر اسلام(ص) وقتی برای انجام فريضه حج عازم مکه بود، از این مکان، احرام می‌بست.[۲۱] فقيهان، مسجد شجره را از میقات‌های پنج‌گانه حج شمرده و معتقدند میقاتِ مردمِ مدینه و کسانی که از اين شهر به مکه می‌روند، مسجد شجره است.[۲۲]
بنابر نظر مشهور فقيهان شيعه، ساکنان مدینه باید در مسجد شجره مُحرم شوند و جایز نیست بدون احرام از میقات مسجد شجره حرکت کنند و به میقاتی دیگر مانند حُجفه بروند و در آنجا محرم شوند؛[۲۳] تنها براى معذوران (ناتوان یا بیمار)، محرم شدن از جحفه، جايز است.[۲۴] همچنین گفته شده: این حکم درباره افرادی است که از مدینه به ذوالحلیفه بروند و بدون احرام از آنجا عبور کنند و به جحفه برسند؛ اما اگر از ذوالحلیفه عبور نکنند و از راه دیگری خارج شوند و به میقاتِ دیگرى بروند،[یادداشت ۱] عملشان اشکالی ندارد؛ زیرا عبور از میقات، عرفاً بر آن صدق نمی‌کند.[۲۵]
محل دقیق میقات
ذوالحلیفه، نام منطقه وسیعی بوده که مسجد شجره در آن قرار داشته است.[۲۶] در روایات، گاهی «مسجد شجره» محل میقات حج اهل مدینه دانسته شده و گاهی تعبیر «شجره» یا «ذوالحلیفه» به کار رفته است.[۲۷] درباره لزوم احرام در داخل مسجد، دو ديدگاه وجود دارد: گروهی، محرم شدن را تنها در داخل مسجد شجره صحیح می‌دانند و گروهی دیگر، احرام در بیرون از مسجد را نیز صحیح دانسته‌اند؛[۲۸] به‌گونه‌ای که برخی معتقدند: بنابر نظر مشهور فقيهان، محرم شدن از بیرون مسجد و در مُحاذات (نزدیکی‌های مسجد)، جایز است.[۲۹]
نگارخانه
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱.
- ↑ البحر الرائق، 1418ق، ج2، ص341.
- ↑ دانشنامه کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۷۷.
- ↑ «مسجد شجره در آستانه مناسک حج» خبرگزاری فارس.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ تاریخ مکه المشرفه والمسجد الحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۳۱۱؛ المساجد الأثریة، 1418ق، ص257.
- ↑ المعالم المدینه المنوره، جزء الرابع، مجلد الرابع، ص ۴۸۵-۴۸۷
- ↑ مدینه شناسی، 1367ش، ج1، ص183.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص257.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص257.
- ↑ مدینه‌شناسی، 1367ش، ج1، ص184.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
- ↑ سفرنامه مکه حسام السلطنه، ص 139
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
- ↑ مدینه شناسی، 1367ش، ج1، ص184.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۷۷؛ المساجد الأثریة، 1418ق، ص259.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص259.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص260.
- ↑ الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۱۹.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۷۱۲.
- ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص 64-65.»
- ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص 75.»
- ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص65.»
- ↑ «میقات مسیر مدینه»، ص61
- ↑ تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، ۱۴۱۸ق، ج3، ص20-24.
- ↑ «میقات مسیر مدینه»، ص62.
- ↑ بررسی حکم احرام از محاذی مواقیت، از منظر مذاهب اسلامی، 1397ش، ص7-38.
- ↑ مثلا از مدینه با هواپیما به جده و از آنجا به جحفه برود یا از مدینه به ذی الحلیفه رفته و قبل از عبور از آنجا بار دیگر به مدینه برگشته و از میقاتی دیگر به مکه رود.
منابع
- الكافی فی الفقه، حلبى، ابوالصلاح، تقى‌الدين بن نجم‌الدين، اصفهان، كتابخانه عمومى امام اميرالمؤمنين(ع)، چاپ اول، 1403ق.
- المقنع، شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابويه، قم، مؤسسه امام هادى(ع)، چاپ اول، 1415ق.
- «احرام از جحفه وظیفه چه کسانی است»، روزبه برکت رضایی، فصلنامه میقات حج، شماره 96، تیر 1395ش.
- «میقات مسیر مدینه»، سید مرتضی موسوی شاهرودی، فصلنامه میقات حج، شماره 68، تابستان 1388ش.
- «میقات ذو الحلیفة و مسجد شجرة»، مکارم شیرازی، ناصر، سایت مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- «مسجد شجره در آستانه مناسک حج»، علیپور، بهزاد، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- «قصة المیقات ومحطة انطلاق المعتمرین»، سایت عکاظ، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- البحر الرائق، المصری، ابونجیم، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- السرائر الحاوی لتحرير الفتاوى، ابن ادريس حلّى، محمد بن منصور، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1410ق.
- سفرنامه مکه، حسام السلطنه، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
- الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، تحقیق و تصحیح غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- المسائل الناصریات، سید مرتضی، على بن حسين، تحقیق مركز پژوهش و تحقيقات علمى فقه استدلالى تطبيقى، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامية، چاپ اول، 1417ق.
- المساجد الأثریة فی المدینة النبویة، عبدالغنی، محمدالیاس، مدینه، مطابع الرشید، الطبعة الثانیة، 1419ق.
- المقنعه، شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
- النهاية فی مجرد الفقه و الفتاوى، شیخ طوسی، محمد بن حسن، بیروت، دار الكتاب العربی، چاپ دوم، 1400ق.
- بررسی حکم احرام از محاذی مواقیت، از منظر مذاهب اسلامی، درافشان، محمدحسین، پژوهشنامه حج و زیارت، سال سوم، شماره اول، 1397ش.
- تاريخ مكه المشرفه والمسجد الحرام والمدينه الشريفه والقبر الشريف، ابن‌الضيا، بی‌نا، ۲۰۰۸م.
- تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قائدان، اصغر، قم، الهادی، ۱۳۸۱ش.
- دانشنامه کلام اسلامی، جمعی از محققین، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، زیر نظر جعفر سبحانی، ۱۳۸۸ش.
- فرهنگ فقه فارسی، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی. قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- مدینه شناسی، نجفی، محمدباقر، تهران، خرمایستان، چاپ اول، 1367ش.
- موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، صبری باشا، ایوب، ترجمه ماجده معروف، حسین مجیب المصری، عبدالعزیز عوض، قاهره، دارالآفاق العربیة، ٢٠٠٤م.
- تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة-الحج، فاضل لنکرانی، محمد، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.