التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم

التاریخُ القَویم لمکة و بیت‌الله الکریم کتابی در تاریخ محلی مکه، تألیف محمدطاهر کردی مکی (۱۳۲۱–۱۴۰۰ق) است.

التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم

پدید آورندگان
نویسنده	عبدالرحمن محمد طاهر کردی مکی شافعی
محتوا
موضوع	تاریخ مکه، مسجدالحرام و کعبه تا عصر حاضر
زبان	عربی
نشر
تعداد جلد	چاپ اول: چهار جلد و دو مجلد. چاپ دوم: شش جلد و سه مجلد
ناشر	انتشارات دار خضر
محل نشر	مکه
تاریخ نشر	چاپ اول: سال ۱۳۸۵ق. چاپ دوم: سال ۲۰۰۰م.
ترجمه به	فارسی

التاریخ القویم، کتاب دائرةالمعارف گونه‌ای به زبان عربی در تاریخ مکه، مسجدالحرام و کعبه تا عصر حاضر است. کردی کوشیده با نگاه به منابع مکه‌شناسی گذشته و سفرنامه‌های مکه، به گونه‌ای جامع به تاریخ این شهر و مکان‌های مقدس آن بپردازد.

این کتاب دوبار چاپ شده است که چاپ اول آن به سال ۱۳۸۵ق به دست نویسنده، و چاپ دوم آن هم در سال ۲۰۰۰م. انجام شده است.

درباره نگارش کتاب

کردی از شعبان ۱۳۷۵ق در ۵۴ سالگی به‌اندیشه گردآوری کتابی فراگیر در زمینه تاریخ مکه افتاد. گستردگی تتبع و تحقیق وی در موضوعات مختلف، موجب بهره‌گیری از منابع و علوم متعدد از جمله کتاب‌های تفسیر، حدیث، تاریخ و ادبیات در تألیف این کتاب گشت. نیز عضویت و حضور او در بسیاری از تعمیرات و تحولات اخیر در مسجدالحرام، زمینه گزارش‌های فراوان را در این کتاب فراهم آورد.

وی اهتمام ویژه‌ای به گردآوری آگاهی‌های مرتبط با مکه دارد تا آن‌جا که مدعی است کتابش جامع همه مسائل مرتبط با این شهر از عهد حضرت ابراهیم(ع) تا هنگام تألیف این کتاب است و همانند آن تاکنون نگاشته نشده است. البته به دلیل آن‌که گرفتار بدگویی از گذشتگان نشود، از بیان تاریخ جنگ‌های مکه خودداری می‌نماید.

وی از آغاز طرح و نظمی خاص در تألیف کتاب نداشت. نخست مباحث را نگاشت و سپس آن‌ها را در فصل‌ها و باب‌هایی مرتب کرد. این ویژگی و نیز فراوانی و تنوع آگاهی‌های ارائه شده در کتاب و طرح مطالب نامرتبط با کمترین مناسبت موجب پراکندگی مباحث گشته است تا جایی که می‌توان این اثر را کشکولی در این موضوع قلمداد کرد.

نگاهی به محتوای کتاب

نمونه‌ای از خط نویسنده در صفحات آغازین کتاب

کتاب التاریخ القویم در شش فصل با محورهای تاریخ مکه قدیم، مکه در روزگار نبوی و اسلام، کعبه و مباحث مربوط به آن، حج و عمره، مشاغل و مناصب مسجدالحرام و اجزاء آن، و معرفی مکان‌های شهر مکه تقسیم شده است. همچنین زندگی‌نامه دانشمندان مکه و تاریخ‌نگاران آن، فهرستی کامل از امیران مکه پیش و پس از اسلام تا عصر حاضر فهرست امیران حج در سنین گوناگون فهرستی از امیران و خلفایی که حج گزارده‌اند مناسک و سنن حج طبق مذهب شافعی و جداول و تصاویر و نقشه‌های مختلف، از دیگر مطالب این کتاب است.

کردی در آغاز کتاب، منابع مهم تاریخ مکه را همراه زندگی‌نامه نویسندگان آن‌ها معرفی کرده است. کردی به فراخور سخن، برخی از دیگر رساله‌های خود از جمله رساله دعای عرفه را نیز در کتاب گنجانده یا بخش‌هایی از دیگر آثار خود را در میان مباحث گزارش نموده و از باب تبرک، به مساجد سه‌گانه، به مباحث مدینه‌شناسی و نیز فضیلت و جایگاه مسجدالاقصی نیز اشاره کرده است.

وی تغییرات صورت گرفته در مقام ابراهیم و ایجاد قاب و محفظه‌ای شیشه‌ای را یاد می‌کند و مراحل انجام این کار را به تفصیل وصف می‌نماید. نیز درباره تعمیر حجرالاسود و قراردادن دیگر بار آن در دیوار کعبه، دیده‌های خود را به درازدامنی بیان می‌نماید، بدین شرح که حجرالاسود نخست چهار تکه بوده؛ ولی هنگام تعویض قاب نقره‌ای آن به دست مؤلف، در هشت تکه ملاحظه گشته و شکاف بین آن‌ها با موادی از جمله موم و برخی مواد معطر پر شده است. او یکی از علل سیاه‌شدن حجر را فراوانی عطری دانسته که به آن زده می‌شود. افزون بر این، کردی از ناظران تعمیر سقف کعبه و استحکام بخشیدن به دیوارهای آن بوده و همه مراحل این طرح را بر پایه دیده‌های خویش گزارش کرده است.

کردی در این اثر، برخی پیشنهادها و طرح‌ها را درباره مکه یا حج ارائه کرده است. از جمله در بحث احکام و مناسک حج، پیشنهاد نموده تا هیئتی از دانشمندان مذاهب چهارگانه برای آسان ساختن کار حاجیان، کتابی در مناسک حج به صورت قابل فهم برای همگان بنگارند تا تشویش حاجیان کم گردد. پیشنهاد دیگر وی، ایجاد دفتری ویژه برای امیران، بزرگان، دانشمندان و مشاهیر هر کشور است تا تصویر و زندگی‌نامه و امضای آن‌ها در آن ثبت شود.

زندگی نویسنده

نوشتار اصلی: محمدطاهر کردی

عبدالرحمن محمدطاهر بن عبدالقادر بن محمود کُردی(۱۳۲۱-۱۴۰۰ق) تاریخ‌نگار و خوشنویسِ شافعی مذهب اهل مکه بود.

کردی علاوه بر نگارش کتاب‌های مرتبط با تاریخ‌نگاری مکه به فعالیت‌های دیگری نیز اشتغال داشت؛ مانند عضویت در هیئت اجرائی گسترش و بازسازی مسجدالحرام و رئیس بخش تألیف و آثار تاریخی این هیئت و نیز عضویت در هیئت نظارت بر تعمیر سقف کعبه و تعویض قاب نقره‌ای حجرالاسود.

محمد طاهر کردی

برخی تألیفات کردی عبارتند از: مصحف مکة المکرمه، ارشاد الزمرة لمناسک الحج و العمره (درباره مناسک حج) و تبرک الصحابة بآثار الرسول (با موضوع مشروعیت تبرک به آثار باقی مانده از پیامیر(ص) و سابقه این کار نزد صحابه).

چاپ‌ها

دو چاپ از این کتاب در دسترس است. چاپ اول به دست نویسنده به سال ۱۳۸۵ق. در چهار جلد و دو مجلد منتشر شد که مشتمل بر ۱۱۶ تصویر است.

چاپ دیگر کتاب به سال ۲۰۰۰م. در شش جلد و سه مجلد با تحقیق عبدالملک بن دهیش با ۳۷۳ تصویر، به همت انتشارات دار خضر منتشر گشت. این چاپ بخش‌های باقی‌مانده از اصل تألیف را نیز دربردارد. همچنین چهار مقدمه در زمینه زندگی‌نامه کردی و فهرست‌هایی شایسته دارد. در این چاپ، تصاویر از متن کتاب به انتهای آن انتقال یافته است.

چاپ نخست کتاب، به رغم ناتمام بودن، به دلیل وضوح تصاویر و جای داشتن آن‌ها کنار مطالب، مزیت دارد. گزیده‌ای از کتاب را هادی انصاری به فارسی ترجمه کرده و به سال ۱۳۷۸ش. در انتشارات مشعر در ۳۲۸ صفحه چاپ نموده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم.

• اطلس خط، تحقیق در خطوط اسلامی: حبیب‌الله فضائلی، نشریه انجمن آثار ملی اصفهان، ۱۳۹۱ق.
• اعلام الحجاز فی القرن الرابع عشر للهجره: محمد علی مغربی، ۱۴۰۵ق.
• اعلام المکیین (من القرن التاسع الی القرن الرابع عشر الهجری): عبدالله بن عبدالرحمن، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۱ق.
• التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.

تبرک الصحابه بآثار رسول الله صلی الله علیه و بیان فضله محمد طاهر الکردی، مکتبه القاهره، ۱۹۹۷م.

• الجواهر الحسان فی تراجم الفضلاء و الاعیان: زکریا بن عبدالله بیلا، ریاض، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۶ق.
• مجلة العرب: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۳۹۹ق.
• موسوعة الادباء و الکتاب السعودیین خلال ستین عاماً ۱۳۵۰–۱۴۱۰ه‌: احمد سعید، دار المنار، ۱۴۱۳ق.
• نشاة و تطور الکتابة الخطیة العربیه: فوزی سالم عفیفی، کویت، وکالة المطبوعات، ۱۴۰۰ق.