مسجد فاطمه زهرا (س)

مسجد فاطمه زهرا(سلام الله علیها) از مساجد مدینه است که بعد از قرن 14 هجری در جنوبی‌ترین محدوده مساجد فتح ساخته شده و در نزدیکی غرب مسجد حضرت علی(علیه السلام) قرار دارد.

با توجه به یاری رسانی حضرت زهرا برای تغذیه پبامبر(ص) و رساندن نان به ایشان در جریان جنگ احزاب، دلیل مناسبی برای نامگزاری این مسجد به نام ایشان وجود دارد. به نوشته برخى از محقّقان سنّى، نام دیگر آن، مسجد سعد بن معاذ است.

پیامبر(ص) در محدوده این مسجد نماز خوانده اند و این مکان، یکی از موقعیت های فرماندهی پیامبر(ص) بوده است که همراه صحابه در وقت اذان، نماز اقامه میکردند.

مسجد عبارت از یک مستطیل بدون سقف است و دیوارهایی با ارتفاع حدودا یک متر دارد که با حصارهای فلزی احاطه شده از ورود به آن ممانعت می‌شود.

مسجد فاطمه زهرا (س)

اطلاعات اوليه
نام‌های دیگر	مسجد سعد بن معاذ
مکان	عربستان * مدینه * در کنار مسجد فتح و در حاشیه کوه سلع
کاربری	مسجد
جنبه دینی
بزرگداشت نزد	مسلمانان
وابسته به دین/مذهب	اسلام
وضعیت فعلی
وضعیت بنا	موجود
مسیریابی در حال بارگیری نقشه... {"minzoom":false,"maxzoom":false,"mappingservice":"leaflet","width":"300px","height":"250px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"copycoords":false,"static":false,"zoom":13,"defzoom":14,"layers":["OpenStreetMap"],"image layers":[],"overlays":[],"resizable":false,"fullscreen":false,"scrollwheelzoom":true,"cluster":false,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clustermaxradius":80,"clusterspiderfy":true,"geojson":"","clicktarget":"https://www.google.com/maps/search/?api=1\u0026query=24.475794,39.594991","imageLayers":[],"locations":[{"text":"\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u0645\u0633\u062c\u062f \u0641\u0627\u0637\u0645\u0647 \u0632\u0647\u0631\u0627 (\u0633)\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"\u0645\u0633\u062c\u062f \u0641\u0627\u0637\u0645\u0647 \u0632\u0647\u0631\u0627 (\u0633)\n","link":"","lat":24.475794,"lon":39.594991,"icon":""}],"imageoverlays":null}

موقعیت مکانی

مسجد فاطمه زهرا(سلام الله علیها) در جنوبی‌ترین محدوده مساجد فتح قرار گرفته و در نزدیکی غرب مسجد حضرت علی(علیه السلام) است. این مسجد در داخل محدوده قدیمی شهر مدینه در تکه مرتفعی از کوه سلع قرار دارد.

نام های مسجد

یکی از مساجد هفتگانه منطقه خندق، مسجد فاطمه زهرا عليها السلام يا به نوشته برخى از محقّقان سنّى، مسجد سعد بن معاذ است. هيچ يك از اين دو نام، در منابع كهن نيامده است. در سال 1947 میلادی نام سعد بن معاذ بر روی این مسجد گذاشته شده است. ممکن است نام سعد بن معاذ بر این مسجد به علت مشارکت او در غزوه خندق و تیر خوردن او در این منطقه باشد.

وجه تسمیه صریحی برای نام حضرت زهرا(س) بر این مسجد در کتب مدینه شناسی، یافت نشده است اما سایت‌ها و خبرگزاری های متعدد فارسی وجه اتصال این مسجد با ایشان را اینگونه بیان کرده اند:«حضرت فاطمه(سلام الله علیها) هنگام جنگ خندق در این مکان برای پدر و همسرش امام علی(علیه السلام) غذا و نان تهیه می ‌کرد»

گزارش های کتب تاریخی حضور حضرت زهرا(س) را در جریان جنگ احزاب برای رساندن نان به پیامبر تایید میکنند ولی اشاره ای به پختن نان در محدوده این مسجد ندارند، در هر صورت با توجه به یاری رسانی حضرت زهرا برای تغذیه پبامبر(ص)، دلیل مناسبی برای نامگزاری یکی از مساجد هفتگانه به نام ایشان وجود دارد.

در ادامه به تفصیل، گزارش حضور ایشان در جنگ احزاب ارائه میشود: به هنگامه نبرد خندق كه مدينه در محاصره دشمن بود فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نانى را براى رسول خدا (صلى الله عليه و آله) برد. پيامبر(ص) پرسيد: اين چيست؟ فاطمه(س) پاسخ داد نان پختم و دلم آرام نگرفت تا اينكه برايتان نان آوردم.

پيامبر (ص) فرمود: «اين اولين غذايى است كه پس از سه روز پدرت بر دهان مى گذارد». وجود مسجد حضرت زهرا(س) بر دامنه كوه «سلع» نشان و يادگارى از حضور حضرت(س) در روزهاى سخت محاصره است.

معرفی سعد بن معاذ

او سَعْد بن مُعاذ بن نُعمان ملقب به ابوعَمْرو است که از بزرگان انصار پیامبر در قبلیه اوس می‌باشد. سعد در غزوه بدر در رکاب پیامبر(ص) حاضر بوده و در جریان غزوه خندق در اثر اصابت تیر به شهادت رسیده است.

در سال پنجم هجرت در غزوۀ خندق پنج نفر از مسلمین شهید شدند، سعد هم زخمی شد و یکی از رگ‌های او قطع شد، سپس او را به شهر آوردند و آنطور که ابن‌سعد می‌گوید، همین که رسول خدا(ص) سعد را دید، فرمودند: «برخیزید و سرور خود را پیاده کنید، سپس در کنار مسجد خیمه‌ای برپاکردند و او را تحت معالجه قرار دادند. اما مؤثر واقع نشد و بعد از مدتی وفات کرد. وی به هنگام مرگ ۳۷ سال داشت.

پیشینه مسجد

نماز پیامبر(ص)

مسجد فاطمه زهرا(سلام الله علیها) از جمله مساجد ماثوره است که روایاتی درباره آن وجود دارد. پیامبر(ص) در محدوده این مسجد نماز خوانده اند و این مکان، یکی از موقعیت های فرماندهی پیامبر(ص) بوده است که همراه صحابه در وقت اذان، نماز اقامه میکردند.

واقدی روایتی از عبدالله بن عمر نقل میکند که: «پیامبر در همه مساجدی که اطراف مسجد فتح هستند، نماز خوانده اند»، با توجه به این روایت و با درک اقتضائات حضور چندین روزه در محدوده خندق (از کندن و آماده سازی تا جنگ)، طبیعی به نظر میرسد که پیامبر در محدوده این مسجد «که تکه مرتفع وسیعی بوده»، نماز خوانده باشند.

ساخت مسجد در قرن 14 هجری

در قرون اولیه اسلامی هیچ کدام از منابع و کتب، اشاره‌ای به وجود مسجدی مطابق با اسامی این مسجد نداشته‌اند و این حالت حتی تا قرن 14 هم ادامه داشته تا جایی که علی بن موسی نیز در سفرنامه خود 1303ه/1885م اشاره ای به این مسجد نداشته است. به ادعای مدینه نگاران معاصر این مسجد بعد از سال‌های آغازین قرن14هجری به وجود آمده چراکه در نقشه های قدیمی مدینه (که به 1325ه/1947م مربوط هستند) مسجدی با نام سعد بن معاذ وجود دارد.

تاریخچه معماری بنا

در 1399 هجری/1979میلادی، دولت سعودی اقدام به ترمیم مسجد کرده است.

در سال 1418 ساختمان مسجد از سه جهت توسط درختان باغ فتح احاطه شده بود. همچین دارای یک زمین مستطیلی شکل به مساحت 21 متر بوده. بنای مسجد بدون سقف و دیوارهایی با ارتفاع حدودا دو متر داشته است. طول آن بیش از 6متر و عرض آن بیش از 3متر بوده است.

به دليل - يا به بهانه - ازدحام زياد جمعيتِ زن و مرد نمازگزار در آن، در سال 1419 درِ مسجد با بلوك‌هاى سيمانى مسدود شده و مردم در بيرون آن نماز میخواندند.

تصویر خرابی های پایین دیوارها

در 1430ه/2009م نیز مسجد مورد ترمیم قرار گرفته است. همچنین دیوارهای داخلی مسجد که پایین آنها به علت رطوبت درختان و باغ خراب شده بود، تعمیر شده است.

بنای فعلی مسجد

در حدود 23 سال بعد از مسدود سازی مذکور(در بخش قبلی همین مقاله بیان شده)، ساختمان مسجد به کلی دستخوش تغییرات اساسی شده است. بر اساس اطلاعات نقشه‌های هوایی و همچنین سایت‌های عربی و سایت‌های ایرانی، تا همین سال‌های اخیر یعنی تاسال1400شمسی معادل 2021م/1442ه وضعیت بنای مسجد به شکل پیشین خود باقی بوده که عبارت است از ساختمانی سفید رنگ با خصوصیاتی که توضیح آن گذشت. اما در حال حاضر دو سال است که مسجد به شکل امروزی خود که در تصاویر پیش‌رو مشخص می‌باشد، در آمده است و با حصارهای فلزی از ورود به آن ممانعت می‌شود. بر اساس تصاویر، مسجد بدون سقف است و دیوارهایی با ارتفاع حدودا یک متر دارد.

تصاویر جدید

وضعیت فعلی مسجد

• 
• 
• 
• 

تصاویر پیش از منع امکان ورود با حصار فلزی

• 
• 
• 
• 
• 

تصاویر قدیمی

تصاویر بعد از ترمیم 1399ه/1979م

• 

  محراب و ورودی

• 
• 

بعد از انسداد سال 1419ه

• 
• 
• 

بعد از بازسازی سال 1430ه/2009م

• 
• 
• 
• 

تصاویر هوایی

• 
• 
• 

منابع

• ذخائر العقبى، أحمد بن عبد الله الطبری(المحب الطبری)، مكتبة القدسی لصاحبها حسام الدين القدسی-القاهرة، 1356.
• المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ،‌ عبدالعزیز بن عبدالرحمن کعکی،‌ جزء الرابع، بیروت، 2011.
• آثار اسلامی مکه و مدینه،رسول جعفریان، تهران ایران: نشر مشعر. ۱۳۹۰.
• مساجد الاثریه، محمد الیاس عبدالغنی، مطابع الرشید بالمدینة المنورة، الطبعة الثانیة، 1419ه.
• الطبقات الكبرى، ابن سعد، دار صادر - بيروت، بی‌تا.
• المدينه المنوره تطورها العمراني، صالح لمعی مصطفی، بیروت، دارالنهضة العربیة، 1981.
• المغازی، واقدی، 2ج، نشر دانش اسلامی، 1405.

• وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، ۲۰۰۱م.
• الدرة الثمينة في تاريخ المدينة، محمد بن محمود ابن نجار، قاهره - مصر: مکتبة الثقافة الدينية، بی‌تا.