مزار اسماعیل بن جعفر(ع)
مقبره اسماعیل بن جعفر(ع)، در مدینه و در قبرستان بقیع قرار داشت، که به دست وهابیان ویران شد.
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| تأسیس | در دوره خلافت فاطمیان (۲۹۷–۵۶۷ق) |
| مکان | مدینه، قبرستان بقیع |
| تخریب | دوره وهابیان |
| مشخصات | |
| وضعیت | از میان رفته |
در سال ۱۳۹۴ق. هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، جسد او مکشوف شد و به بخش دیگری از قبرستان بقیع منتقل شد. این مکان نزدیک قبر اُم البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه در انتهای بقیع است.
اسماعیل بن جعفر
اسماعیل بن جعفر فرزند نخست امام جعفر بن محمد صادق، امام ششم شیعیان، بود که در زمان حیات پدرش درگذشت. تاریخ وفاتش را سال‌های 138 یا برخی سال‌های نزدیک به آن ذکر کرده‌اند.[۱] برخی از شیعیان در زمان حیات امام صادق بر آن بودند که اسماعیل جانشین آن امام خواهد بود. بعد از امام صادق گروهی مرگ اسماعیل را انکار کردند و گروه دیگر به امامت فرزند اسماعیل، محمد، باور یافتند و هر دو این گروه‌ها اسماعیلیه نامیده شدند.[۲]
مکان دفن
بنابر گزارش منابع تاریخی، اسماعیل بن جعفر در عریض (روستایی در نزدیکی مدینه) درگذشت، اما پیکرش را به مدینه آوردند و در قبرستان بقیع دفن کردند.[۳]
تاریخچه گنبد
قبر اسماعیل بن جعفر در دوره‌هایی از تاریخ گنبدی داشته است. گفته‌اند که گنبد و بارگاه قبر اسماعیل بن جعفر در زمان حکومت فاطمیان مصر (302-564) ساخته شد. توصیفی از این بارگاه در قرن هشتم هجری حاکی از آن است که در آن زمان قبر اسماعیل مزاری با گنبدی بزرگ و سفید در غرب گنبد عباس بن عبدالمطلب و چسبیده به دیوار مدینه بوده است. بنابر همین گزارش این مقبره در زمینی قرار گرفته بود که پیشتر خانه امام زین‌العابدین(ع) بود. و در آن زمان مسجدی متروک در کنار مزار قرار داشت.[۴]
سَمهودی، تاریخ‌نگاری مدینه در نیمه دوم قرن نهم، از دو سنگ نبشته در آرامگاه اسماعیل خبر می‌دهد. این سنگ‌نوشته‌ها حاکی از این بود که این بنا به دست حسین بن ابوالهیجاء (فرستاده حکومت فاطمی) در سال 546 قمری ساخته شده و همین فرد باغی که در غرب آن قرار داشت را نیز به مزار اسماعیل وقف کرده بود.[۵]
عیاشی، سفرنامه‌نویسی اهل شام در سده یازدهم، تصریح می‌کند که قبر اسماعیل بن جعفر در داخل بقیع نیست. او گزارش می‌کند که شیعیان که تعداد زیادی از آنان در کاروان عراق حضور داشتند، به زیارت قبر اسماعیل جعفر اهتمام داشتند.[۶]
آثار نزدیک به آرامگاه
کنار این آرامگاه و در جهت شرقی آن، مسجدی کوچک منسوب به امام سجاد(ع) وجود داشته است.[۷] این مسجد به سال ۲۸۴ق. ساخته شده بود و میان آرامگاه و باغ وقفی آن قرار داشت وتا هنگام گزارش سَمهودی (م. ۹۱۱ق) باقی بوده است.[۸]
از دیگر آثاری که عیاشی از آن گزارش می‌دهد، چاهی منسوب به امام سجاد(ع) است که گفته می‌شود امام باقر(ع)، در دوران کودکی درون آن افتاده[۹] و یکی از فرقه‌های شیعه به نام ناووسیه که به مهدویت امام صادق(ع) معتقد بوده‌اند،[۱۰] ورود امام صادق(ع) به این چاه را سرآغاز غیبت ایشان دانسته‌اند.[۱۱] این چاه که زائران به آن تبرک می‌جسته و از آب آن برای شفا یافتن بهره می‌برده‌اند،[۱۲] میان در اول و میانی این آرامگاه قرار داشته است.[۱۳]
ویرانی به دست وهابیان
با قدرت‌گیری وهابیان در شبه جزیره و مدینه، آرامگاه اسماعیل مانند دیگر مرقدها و بارگاه‌ها ویران شد.
از گزارش‌های برخی ایرانیان در دهه‌های پایانی سده چهاردهم ق. یعنی پیش از ۱۳۹۴ق. به دست می‌آید، که آرامگاه اسماعیل بن جعفر، به‌گونه کامل ویران نشده و به دیوارهایی محدود گشته بود. در این میان، مرقد اسماعیل با دیوارهایی بدون در و پنجره و به ابعاد سه در سه متر و ارتفاع دو و نیم متر احاطه شده و در بیرون از گورستان به فاصله ۱۵ متری دیوار بقیع، در جهت غرب و روبه‌روی قبرهای ائمه(ع) قرار داشت. نیمی از محوطه در خیابان و نیمی از آن در پیاده‌رو بود و زائران در پیاده‌رو به زیارت می‌پرداختند.[۱۴]
به سال ۱۳۹۴ق. هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، محوطه پیرامون قبر اسماعیل تخریب و چنین شایع شد که جنازه او پس از سده‌ها به صورت سالم آشکار شده است.[۱۵] بر پایه برخی دیده‌ها و گفته‌های محلی،[۱۶] با پیش‌بینی‌های صورت گرفته و با هماهنگی برخی از بزرگان اسماعیلیه،[۱۷] جسد اسماعیل به درون گورستان بقیع منتقل و نشانه گذاری شد. محل دفن او به دلیل وصف‌های متفاوت و از میان رفتن نشانه‌ها، دقیقاً مشخص نیست. محل آن را درحوالی قبر اُم البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه در انتهای بقیع دانسته‌اند.[۱۸]
پانویس
- ↑ «بقعه اسماعیل بن جعفر در بقیع و بستر تاریخی آن تا قرن حاضر»، ص 52
- ↑ الارشاد، ج2، ص 209-210
- ↑ الارشاد، ج2، ص 209؛ سر السلسلة العلویه، ص۳۴؛ المجدی، ص۱۰۰.
- ↑ التعریف بما انست الهجره، ص 121
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ الرحله العیاشیه، ص 381
- ↑ عمدة الاخبار، ص۱۵۸.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۶.
- ↑ المدینة المنوره، ص۹۵.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ التعریف بما آنست الهجره، ص۱۲۱.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۸۹–۲۹۰.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۰.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۰؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۳۴۸.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۳۴۸.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۱.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اسماعیل بن جعفر.