مسجد قبا

مسجد قبا، نخستین مسجد ساخته شده به دستور پیامبر(ص) بود که در منطقه قبا و جنوب غربی مدینه واقع شده و فاصله این مسجد تا مسجد شریف نبوی حدود شش کیلومتر است. مسجد قبا اولین مسجد ساخته شده در تاریخ اسلام است و بعد از مسجد نبوی بزرگترین و با فضیلت‌ترین مسجد در مدینةالنبی به شمار می‌‌‌‌رود.

مسجد قبا
اطلاعات
مکان	جنوب غربی مدینه، منطقه قبا، 6 کیلومتری مسجدالنبی
پایه‌گذاری در	سال 13 هجری قمری
پایه‌گذار	پیامبر اسلام
معماری
مساحت	6،000 مترمربع
گنبد(ها)	56
مناره(ها)	4
بلندی مناره	42 متر
ویژگی‌های دیگر	بزرگترین مسجد در مدینةالنبی از لحاظ حجم، مساحت و فضیلت بعد از مسجدالنبی

بسیاری از مفسران معتقدند که مسجد قبا، همان مسجدی است که قرآن کریم آن را در آیه ١٠٨ سوره توبه ستوده و بر اساس این آیه، مسجد قبا نخستین مسجدی است که بر پایه تقوا بنا شده است. در زمان پیامبر(ص) گروهی از اهل مدینه که نمی‌خواستند در نماز مسجد قبا حاضر شوند، مسجد دیگری در قبا بنا کردند که به مسجد ضرار (یعنی مسجد گمراهان) معروف شد و به دستور پیامبر(ص) تخریب گشت. مسجد قبا مورد عنایت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بوده است و روایاتی از ایشان در فضیلت آن نقل شده است.

درباره ساخت مسجد برخی اختلافات در منابع تاریخی وجود دارد و اشخاص و گروه‌‌های مختلفی همچون اهالی قبا، مهاجران نخستین، پیامبر اسلام و ... در مقام سازندگان مسجد قبا شناسانده شده‌اند اما روایت مشهور حاکی از این است که این مسجد به دست پیامبر(ص) ساخته شده است.

از آنچه منابع درباره ساختمان مسجد آورده‌اند این نتیجه بدست می‌آید که ساختمان و بنای مسجد قبا تا اواسط قرن دوم هجری، نسبتاً دست نخورده و اصیل بوده است اما در دوره‌های بعدی، بازسازی شده و یا سازه‌های به آن افزوده گردیده است. ساختمان جدید مسجد در صفر ١4٠5 قمری شروع شد و مساحت آن از ١،٣٣٣ متر مربع به 6،٠٠٠ متر مربع افزایش یافت. این مسجد دارای 56 گنبد به قطر 5/٣٠ متر و به ارتفاع بین ١٨/٣٠ تا ٢4/٣٠ متر و دارای چهار مناره به طول هر یک 4٢ متر با تجهیزات مدرن است.

منطقه قبا

منطقه قبا که اکنون جزیی از شهر مدینه است، در گذشته یکی از محله‌های پیرامون مدینه بود. ساکنان قبا را، که به «عالیه» نیز شهرت داشت، قبایل «خطمه»، «وائل»، «واقف»، «بنی‌امیة بن زید»، «بنی‌قریظه»، «بنی‌نضیر» و «بنی‌عمرو بن عوف» تشکیل می‌دهند.

از آثار اسلامی به ‌جا مانده در قبا، پس از مسجد قبا، مشاهدی مانند حجر فاطمه(س) بنت رسول الله(ص) و چاهی منسوب به پیامبر(ص) است.

ورود پیامبر اعظم(ص) به قبا، در جریان هجرت از مکه به مدینه و اقامت چند روزه در این محل، از مهم‌ترین رخداد‌‌های تاریخی قبا به شمار می‌رود. پیامبر(ص) پس از ورود به قبا، خانه کلثوم بن هدم، بزرگ بنی‌عمرو را محل استراحت، و خانه سعد بن خیثمه را محل ملاقات تعیین کرد.

با مطالعه منابع تاریخی می‌توان مهم‌ترین عامل اقامت چند روزه پیامبر(ص) در قبا را ساخت مسجد، و پیوستن علی بن ابی‌طالب(ع) و وابستگان به ایشان دانست. سلمان فارسی، در مدت چند روز اقامت پیامبر(ص) در محله قبا، به سنجش رفتار و کردار پیامبر(ص) پرداخت و در نهایت به حقانیت دعوت ایشان ایمان آورد. محله قبا شاهد وقایع مهمی چون ایجاد عقد اخوت بین مهاجران و انصار، تشریع وجوب زکات و دلایل و معجزاتی چون جوشیدن آب از انگشتان پیامبر(ص) بود.

سازندگان مسجد

تنوع گزارش‌‌های تاریخی موجب شده است که اشخاص و گروه‌‌های مختلفی در مقام سازندگان مسجد قبا شناسانده شوند. بنابر بر خی از این گزارش‌ها، این مسجد پیش از ورود پیامبر(ص) به قبا ساخته شده بود.

اشخاصی که به عنوان سازنده مسجد قبا از آنان در منابع یاد شده از قرار زیر‌ اند:

اهالی قبا

ثعلبی (م427ق) ذیل آیه مربوط به مسجد ضرار، به نقل از برخی مفسران، انگیزه منافقان در ساخت مسجد ضرار را حسادت و رقابت با بنی‌عمرو بن عوف عنوان کرده است. مقریزی نیز به ساخته شدن مسجد قبا به ‌دست بنی‌عمرو بن عوف تصریح کرده و مانند ثعلبی به نقش رقابت بین قبایل در ساخت مسجد ضرار پرداخته است.

مهاجران نخستین

نخستین منبعی که به ساخته شدن مسجد قبا به ‌دست گروهی از مهاجران، کمی پیش از ورود پیامبر اعظم(ص) به مدینه، تصریح کرده است، محمد بن سعد (م230ق) است. هر چند که پیش از وی عبد‌الرزاق صنعانی (م211ق) به امامت «سالم مولی ابی‌حذیفه»، بر مهاجران نخستین در مسجد قبا، اشاره کرده است. به غیر از دو منبع پیش‌گفته، بلاذری در فتوح البلدان و مقریزی در امتاع الاسماع، به وجود مسجد قبا و برگزاری نماز جماعت مهاجران نخستین به سوی بیت‌‌المقدس، پیش از ورود پیامبر(ص) به قبا، تاکید کرده و بر حضور پیامبر(ص) در این مسجد، پس از ورود به قبا، تصریح نموده‌اند.

البته لازم به ذکر است که اجتماع مهاجران نخستین و حتی اقامه نماز جماعت در یک محل را نمی‌توان به معنای ساخته شدن مسجد قبا به ‌دست ایشان دانست.

عمار بن یاسر

از دیگر افرادی که سازنده مسجد قبا دانسته شده است، عمار یاسر، صحابی وفادار پیامبر(ص) است. گزارش ابن هشام، به نقل از الشعبی، مبنی بر اینکه عمار، نخستین سازنده مسجد در اسلام است، می‌تواند شاهدی بر این مدعا باشد. مقریزی و ابن اثیر به صورت شفاف‌تری معتقدند عمار، با هدف ایجاد محل مناسبی برای ملاقات با پیامبر(ص)، سنگ بنای مسجد قبا را بنیان نهاد.

سعد بن خیثمه

سعد بن خیثمه، از اهالی قبا و به نقلی، میزبان پیامبر(ص)، پس از کلثوم بن هدم بود. برخی از مورخان، در تشریح ایرادهای منافقان به مسجد قبا و قرار گرفتن آن در زمینی نامناسب، به ساخته شدن این مسجد به ‌دست سعد بن خیثمه تصریح کرده‌اند.

رسول خدا

قول مشهور بین مورخان، ساخته شدن مسجد قبا به ‌دست رسول اکرم(ص) است؛ زیرا برخی، یکی از ویژگی‌‌های اختصاصی مسجد قبا را ساخته شدن آن به ‌دست پیامبر(ص) دانسته‌اند. همچنین نظرات پیش‌گفته را می‌توان با این نظر جمع کرد. ازاین‌رو نمی‌توان تعدد اخبار در این خصوص را عامل ایجاد نوعی تردید در سازندگان مسجد قبا دانست.

از دیگر شواهد این دیدگاه، وجود گزارش‌‌های متعدد مبنی بر شرکت پیامبر(ص) در ساخت این مسجد است. شموس بنت نعمان، در گزارشی پس از تصریح به ساخت مسجد قبا به ‌دست پیامبر(ص)، به توصیف چگونگی حمل سنگ‌ها و خاک‌آلود شدن لباس ایشان پرداخته است. پیامبر(ص) برای حمل سنگ‌ها، یاری هیچ کس را نمی‌پذیرفت و سازندگان مسجد را نیز تحسین می‌کرد.

بنابر این دسته از گزارش‌ها مسجد قبا، نخستین مسجد ساخته شده به دستور پیامبر(ص) بود و تا مسجدالنبی دو میل فاصله دارد. برخی مسجد قبا را به دلالت آیات قرآن کریم، مسجد «التقوی» نیز نامیده‌اند. بنابر گزارش برخی منابع، ساخت مسجد قبا، به دستور پیامبر(ص)، پس از رسیدن علی بن ابی‌طالب(ع) به قبا، آغاز شد و آن حضرت در ماجرای تعیین مکان ساخت مسجد نقش داشت.

پس از ساخته شدن مسجد، نزدیک‌ترین خانه‌ها برای اقامت پیامبر(ص) و علی بن ابی‌طالب(ع) در نظر گرفته شد. آنها که تا پیش از این میهمان کلثوم بن هدم بودند، پس از مرگ ناگهانی وی، میزبانی سعد بن خیثمه انصاری را پذیرفتند. در تاریخ معاصر نیز برخی، از خانه‌ای منسوب به علی بن ابی‌طالب(ع) در نزدیکی مسجد قبا خبر داده‌اند. اهمیت محله قبا در صدر اسلام به نحوی بود که در مواردی، پیامبر(ص) با وجود تعیین جانشین برای شهر مدینه، جانشینی جداگانه برای محله قبا بر می‌گزید.

مسجد قبا در زمین زنی از اهالی قبا، به نام «لینه»، ساخته شد. همین امر موجب بهانه‌جویی گروهی برای حضور نیافتن در مسجد قبا و تلاش برای ساخت مسجدی شد که بعدها به «مسجد ضرار» شهرت یافت. در این میان واقدی با استناد به گزارشی، مسجد قبا را توسعه‌یافته مسجدی دانسته است که پیش از ورود پیامبر(ص) به قبا ساخته شده بود. ازاین‌رو بنا بر این نظر، زمین مذکور کنار مسجد قرار داشت.

قبله مسجد

مسجد قبا، به دلیل تعیین قبله‌اش از سوی پیامبر(ص)، یکی از مساجد شاخص مدینه شناخته می‌شد. وجود سنگی در جهت قبله، نشانه‌ای بود که پیامبر(ص) قرار داده بود و خلیفه اول و دوم نیز هرکدام با قرار دادن سنگی آن را متمایز کرده بودند. این نشانه تا زمان اولین بازسازی مسجد قبا وجود داشت.

جهت قبله مسجد قبا، پس از نزول آیات تغییر قبله، از سوی فرستاده پیامبر(ص) از بیت‌‌المقدس به سوی کعبه تغییر یافت. عبدالله بن عمر تغییر قبله مسجد قبا را هنگام اقامه نماز صبح گزارش کرده است. برخی نیز معتقدند که پیامبر(ص) خود به مسجد قبا آمد و پس از اعلام تغییر قبله، نشانه قبله مسجد را به سوی کعبه تغییر داد.

مؤذن مسجد

منابع تاریخی از سعد بن عائذ، معروف به سعد القرظ، به عنوان نخستین مؤذن مسجد قبا، سخن به میان آورده‌اند. وی که از وابستگان به عمار بن یاسر دانسته می‌شد، بنا به نقل فرزندش عمار، از سوی پیامبر(ص) به عنوان مؤذن مسجد قبا، و جانشین بلال حبشی در مسجدالنبی تعیین شد. سعد القرظ، پس از رحلت پیامبر(ص) و مهاجرت بلال به شام، در عهد خلیفه اول و دوم، به عنوان مؤذن مسجد نبوی تعیین شده و پس از او نیز این سمت در خاندان وی استمرار یافت.

امامان نماز جماعت

نمای بیرونی مسجد قبا

تعیین امام مسجد قبا را می‌توان از نخستین انتصاب‌‌های پیامبر(ص)، در نظام سیاسی و اجتماعی اسلامی، در مدینه دانست.

سعد بن قیس

پس از پیامبر اعظم(ص)، می‌توان سعد بن عبید بن قیس را نخستین امام مسجد قبا دانست. انتخاب وی از میان اهالی قبا، شاید به دلیل شراکت دادن انصار در مناصب دینی و سیاسی، و اهمیت داشتن اعتبار عرفی و مقبولیت در عهده‌داری این منصب مهم باشد. سعد بن قیس، پس از عهد نبوی، زمان خلافت ابوبکر و عمر بن خطاب نیز امامت مسجد قبا را برعهده داشت. وی، در سال شانزده هجری، در نبرد قادسیه به شهادت رسید.

مجمع بن جاریه

مجمع بن جاریه از جمله صحابه‌ای بود که قرآن را، به جز دو سوره، در عهد نبوی جمع‌آوری کرد. وی فرزند یکی از سازندگان مسجد ضرار به نام جاریة بن عطاف بود و قبل از تخریب مسجد ضرار، امامت جماعت آن را برعهده داشت. مجمع بن جاریه در پاسخ به سرزنش خلیفه دوم، پیش از انتصابش به امامت مسجد قبا، از خود چنین دفاع کرد: «من جوانی نوپا بودم و گمان نیک بر سازندگان مسجد ضرار می‌بردم. آنها من را به دلیل اطلاعم بر قرآن، مقدم داشته و بر من اقتداء می‌کردند».

حنظلة بن نعمان

حنظلة بن نعمان انصاری نیز از جمله امامان مسجد قبا دانسته شده است. حنظله از صحابه و حاضران در جنگ احد و غزوه‌‌های بعد از آن بود و پس از شهادت حمزة بن عبدالمطلب، خوله بنت قیس، همسر حمزه، را به همسری گرفت. جبلة بن سحیم از امامت وی، در مسجد قبا، گزارش کرده است.

معاذ بن جبل

معاذ بن جبل نیز در مقطعی، امامت مسجد قبا را، به فرمان پیامبر(ص)، بر عهده داشت.

مسجد قبا و منافقان

نوشتار اصلی: مسجد ضرار

اهمیت مسجد قبا را می‌توان از موضع‌گیری منافقان در برابر آن شناخت. منافقان برای محدود کردن دایره تاثیرگذاری مسجد قبا، تصمیم به از رونق‌انداختن این مسجد گرفتند. کم‌ترین تاثیر این اقدام، از بین رفتن اتحاد و انسجام اجتماعی، قوت یافتن عوامل گسست اجتماعی، مانند روابط و قوانین قومی و نژادی و از بین رفتن روابط وثیق بین مردم و پیامبر(ص) بود. قرآن کریم نیز به این هدف و تهدید تصریح کرده است.

منافقان در تعلیل بی‌توجهی به مسجد قبا و ضرورت ساخت مسجدی در مقابل آن، به موضوعاتی استناد کردند که بررسی آنها نیز خالی از فایده نیست. یکی از محور‌های تبلیغات منافقان در تضعیف جایگاه مسجد قبا، طرح شانیت‌های قبیلگی بود. آنها با پررنگ کردن حسن و قبح‌‌های عرفی، سعی داشتند تعارض‌ها و تفاخر‌های اجتماعی بالقوه مدینه را به فعلیت برسانند.

سازندگان مسجد ضرار، با تکیه بر اینکه مسجد قبا در زمینی ساخته شده است که قبیله بنی‌عمرو بن عوف در آن حیوانات خود را نگهداری می‌کردند، تصمیم داشتند حضور در مسجد قبا و وفاداری به آن را مستلزم تحقیر و توهین اجتماعی و قبیلگی تعریف کنند.

آنها سعی داشتند مسجد قبا را مسجد قبیله‌ای خاص نشان دهند و با تحریک حس حسادت سایر قبایل، آنها را از حضور در مسجد قبا برحذر دارند. منافقان در بیانی ظاهراً انسان‌دوستانه برای توجیه حضور نیافتن‌شان در مسجد قبا و ضرورت ساخت مسجد ضرار، به بهانه‌هایی همچون سختی روز‌های بارانی، شب‌های تاریک و سرد، سختی طی مسیر برای بیماران و کهن‌سالان و... تمسک می‌جستند.

مسجد قبا و آیات قرآن

با مطالعه منابع مرتبط با علوم قرآنی و تاریخی، می‌توان آیاتی از قرآن کریم را مرتبط با تطور تاریخی مسجد قبا دانست. یکی از این آیات 108 سوره توبه است.

لا تَقُمْ فیهِ اَبَداً لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَی التَّقْوی‏ مِنْ اَوَّلِ یَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ اَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ

هرگز در آن (مسجد به عبادت) نایست مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده شایسته‌تر است که در آن (به عبادت) بایستی، در آن مردانی هستند که دوست می‌دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.

در اینکه این آیه در شان مسجد قبا نازل شده است یا مسجد نبوی، اختلاف نظر وجود دارد. بحث در مورد مصداق این آیه، محدود به منابع قرآنی نیست و می‌توان آن را در منابع حدیثی و تاریخی نیز پیگیری کرد؛ با این تفاوت که در منابع شیعی، به مصداق بودن مسجد قبا، اقبال بیشتری شده است.

ابن قولویه (م329ق) به نقل از معاویة بن عمار و قاضی نعمان (م363ق)، روایتی را از امام صادق(ع) نقل می‌کنند که در آن، مردم به زیارات و مشاهد مدینه، به ‌ویژه مسجد قبا، توصیه شده‌اند. حضرت دلیل ویژگی مسجد قبا را نزول این آیه در حق آن دانسته است.

در مقابل، منابعی وجود دارد که مسجدالنبی(ص) را مصداق این آیه می‌دانند؛ از جمله این منابع، صحیح مسلم و سنن ترمذی است. از سوی دیگر علاوه بر منابع حدیثی، منابع متعدد تفسیری و تاریخی دیگر، شان نزول این آیه را در باره مسجد قبا یا اهالی قبا دانسته است.

مسجد قبا و پیامبر اسلام

ساخته شدن مسجد قبا به ‌دستور پیامبر(ص) را می‌توان از مهم‌ترین اقدامات ایشان، پس از خروج از مکه، قلمداد کرد؛ چراکه این نخستین بار بود که پیامبر(ص)، با تکیه بر اقتداری که به عنوان حاکم اسلام عهده‌دار شده بود، مسجدی را تأسیس کرد و در آن نماز جماعت اقامه نمود.با مطالعه سیره عملی پیامبر(ص) نیز می‌توان گزاره‌‌های تاریخی فراوانی را استنتاج کرد که می‌تواند الگوی مناسبی برای تعریف کارکرد‌های مساجد، در عهد نبوی، دانسته شود. پیامبر(ص)، پس از خروج از محله قبا و ورود به مدینه نیز، بر اهمیت مسجد قبا تاکید می‌‌کرد؛ چنان‌که صحابه را بر شرکت در نماز جمعه مسجد قبا توصیه می‌کردو خود در روز‌های شنبه و دوشنبه، پیاده یا سواره به مسجد قبا می‌رفت. سخنان و خطبه‌‌های رسول خدا(ص)، در مسجد قبا نیز، از دیگر منابع معرفت دینی دانسته می‌شود.

مسجد قبا و اهل بیت

مسجد قبا نیز علاوه بر دارا بودن فضایل و حرمت طبیعی خود، به دلیل مسجد بودن، مورد توصیه خاص پیامبر(ص) و اهل بیت قرار گرفته بود. امام جعفر بن محمد(ع)، با تکیه بر اینکه مسجد قبا نخستین مسجدی بود که پیامبر(ص) پس از ورود به مدینه در آن نماز خواند، به اهمیت این مسجد تاکید نموده است. پیامبر(ص)، در حدیثی که منابع مختلف شیعی و سنی با‌ اندک جزییاتی آن را نقل کرده‌اند، دو رکعت نماز در مسجد قبا را برابر با عمره دانست.

در روایتی دیگر، مسجد قبا، در میان مشاهد شهر مدینه، مورد تاکید بیشتر قرار گرفته است. در این روایت امام صادق(ع)، در جواب شخصی که از اولویت و ترتیب زیارات مشاهد مدینه سؤال کرد، فرمود: «از مسجد قبا شروع کن؛ چراکه آن نخستین مسجد در مدینه است که رسول خدا(ص) در آن نماز گزارد».

مسجد قبا، به لحاظ تاریخی و اعتقادی نیز، ارتباط وثیقی با اهل بیت دارد. با توجه به برخی از منابع، ساخت مسجد قبا، به دستور پیامبر(ص)، پس از رسیدن علی بن ابی‌طالب(ع) به قبا، آغاز شد.

این مسجد، پس از رحلت رسول خدا(ص) نیز، محلی برای افشاگری و روشنگری صحابه راستین پیامبر(ص)؛ از جمله منابع انتقادات عمار به اقدامات عثمان بن عفان را یادآور شده‌اند. برخی منابع، شهادت عمار در دفاع از علی بن ابی‌طالب(ع) در جنگ صفین را، ناشی از کینه‌ورزی هواداران عثمان، از سخنان وی در مسجد قبا، دانسته‌اند.

پیوستگی تاریخی رسول خدا(ص)، اهل بیت و مسجد قبا، باعث شده بود اهالی قبا، در حوادث و فتنه‌‌های پس از رحلت پیامبر، کمتر دچار تردید و اشتباه شوند؛ چراکه در موارد متعدد، توصیه‌‌های پیامبر(ص) در مورد اهل بیت را در مسجد قبا شنیده بودند. از شواهد این روشنگری و وفاداری به سیره و سنت نبوی را می‌توان احتجاج عویم بن ساعده انصاری، در جلسه سقیفه دانست.

مسجد قبا از منظر اهل سنت

مسجد قبا نزد اهل سنت، دارای اهمیت ویژ‌ه‌ای است؛ به‌طوری‌که برخی بزرگان اهل سنت به عبادت در مسجد قبا پس از مسجدالنبی و مرقد پیامبر(ص) سفارش می‌کردند. اهل سنت نیز با تمسک به سیره صحابه، به حضور در مسجد قبا اهتمام می‌ورزیدند. حضور در مسجد قبا و بهره‌مندی از فضایل آن، در سیره برخی از صحابه، شکل منظم و مستمری یافته بود. خلیفه دوم، عصر‌های دوشنبه و پنج‌شنبه هر هفته، خود را به مسجد قبا می‌رساند و می‌گفت: «اگر مسجد قبا در ناحیه دوردستی نیز واقع بود، شتران خود را به سوی آن می‌راندیم».

برخی از صحابه نیز در روز‌های معینی از هفته، با پای برهنه، به مسجد قبا می‌رفتند.این توجه صحابه باعث شده بود، حاجیان پس از مناسک حج، حضور در مسجد قبا را از جمله آداب زیارتی شهر مدینه بدانند.بهوتی (م1051ق)، از فقهای حنبلی، دو رکعت نماز در مسجد قبا را از سنت و مستحب دانست.حصفکی (م1088ق)، از فقهای حنفی نیز، مسجد قبا را پس از بیت‌‌المقدس و در زمره چهار مسجد برتر عالم اسلام معرفی کرد.

ساختمان مسجد

نمای داخلی مسجد قبا

تطور تاریخی ساختمان این مسجد را می‌توان در خلال برخی از گزارش‌‌های حدیثی یا تاریخی، به نحوی ناقص ترسیم کرد. امام جعفر بن محمدالصادق(ع) در روایتی تنها اثر تغییر نیافته از عهد پیامبر(ص) در مدینه را مسجد قبا دانستند. ازاین‌رو می‌توان ساختمان و بنای مسجد قبا تا اواسط قرن دوم هجری را نسبتاً دست نخورده و اصیل دانست.

مقدسی، از معجم‌نگاران قرن چهارم، مسجد قبا را مسجدی دارای صحنی سنگچین و بزرگ توصیف کرده، و مقریزی به نقل از ابو‌غسان، مسجد قبا را چنین توصیف کرده است:

"مسجد قبا به صورت مربع و طول هر ضلعش 66 ذرع است. این مسجد دارای محوطه‌ای به وسعت 50 در 7 ذرع است که 3 باب در ورودی، 33 ستون و 14 قندیل دارد.

ماذنه مسجد قبا، در سال‌های نخست، پله‌کانی بود که آن را «النعامه» می‌خواندند. اما در بازسازی‌‌های بعدی، ماذنه‌ای در محل قلعه‌ای که کنار مسجد واقع بود، ساخته شد. این قلعه که در اصطلاح معماری آن دوره «اطم» خوانده می‌شد، به این دلیل که در ابتدای مدینه قرار داشت، «غره» نام گرفته بود؛ چنانچه سه روز اول هر ماه را نیز «غرر» می‌نامند.

ساختمان جديد آن در صفر ١۴٠۵ه‍ شروع شد و مساحت ١،٣٣٣متر مربعى آن به ۶،٠٠٠ متر مربع افزايش يافت و با ۵۶ قبه و گنبد به قطر ۵/٣٠ متر و گنبد بزرگ با قطر هر يک ۴٢ متر به ارتفاع بين ١٨/٣٠ تا ٢۴/٣٠ متر داراى چهار مناره به طول هر يک ۴٢ متر با تجهيزات مدرن افتتاح شد.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب مساجد مهم جهان اسلام، حامد قرائتی، بخش «مسجد قبا»، است.

• الدر المختار شرح تنویر الابصار وجامع البحار، محمد بن علی بن محمد بن عبد الرحمن الحنفی الحصکفی، المحقق: عبد المنعم خلیل ابراهیم، دار الکتب العلمیة، 2002م/1423ق.
• کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن یونس بن ادریس البهوتی، 1983م/1403ق.
• بغیة الطلب فی تاریخ حلب، کمال الدین ابن العدیم عمر بن احمد بن ابی جرادة، المحقق: سهیل زکار.
• المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، تحقیق: عطا، مصطفی عبدالقادر، دار الکتب العلمیه، بیروت - لبنان.
• الشفا بتعریف حقوق المصطفی، قاضی عیاض، عیاض بن موسی، محقق: رفاعی، اسامه، دار الفیحاء، عمان - اردن.
• الردة، واقدی، محمد بن عمر، محقق: جبوری، یحیی وهیب، دار الغرب الاسلامی، بیروت - لبنان، 1410ق.
• منتهی المطلب، علامه حلی، حسن بن یوسف، [بی نا].
• صحیح ابن خزیمة، محمد بن اسحاق بن خزیمة، المحقق: محمد مصطفی الاعظمی، المکتب الاسلامی - بیروت.
• احکام و مناسک حج، منتظری، حسینعلی، ناشر: نشر سایه، قم - ایران، 1386ش.
• المصنف، صنعانی، عبدالرزاق بن همام، محقق: اعاظمی، حبیب الرحمن، المجلس العلمی، بیروت - لبنان، 1403ق.
• سنن الدارمی، دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، دار الفکر، بیروت - لبنان، 1420ق.
• سیری در اماکن سرزمین وحی، حسنی، علی‌‌اکبر، محل نشر: تهران - ایران، 1371ش.
• عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، محقق: عراقی، مجتبی، قم - ایران، 1403ق.
• الاصفی فی تفسیر القرآن، فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، قم - ایران، 1418ق.
• دعائم الاسلام، ابن حیون، نعمان بن محمد، محقق: فیضی، آصف، موسسه آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، قم.
• جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، محمد بن جریر، ناشر: دار المعرفة، بیروت - لبنان.
• سنن الترمذی، محمد بن عیسی ترمذی (م٢٧٩ق)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار الفکر، ١4٠٢ق.
• صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (م٢6١ق)، به کوشش محمد سالم‌هاشم، اول، بیروت، دار الکتب العلمیه، ١4١5ق.
• کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولویه قمی)، تصحیح: بهراد الجعفری، ط١، تهران، صدوق، ١٣٧5ه. ش.
• الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ١٩٩٢م.
• وسائل الشیعة، محمد بن الحسن (الحر العاملی)، ط ١، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ١4١٢ه. ق.
• مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن الحسن الطبرسی (م54٨ق)، بیروت، دار المعرفه و افست، تهران، ناصر خسرو، ١4٠6ق.
• تاریخ المدینه المنوره، ابن شبه، ابو زید عمر بن شبه النمیری البصری، قم، دار الفکر، ١٣6٨ش.
• تاریخ الامم و الملوک، ابو جعفر محمد بن جریر الطبری (م ٣١٠)، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت، دار التراث، ١٩6٧م.
• اسد الغابة فی معرفة الصحابة، عز الدین بن الاثیر ابو الحسن علی بن محمد الجزری (م 6٣٠)، بیروت، دار الفکر، ١٩٨٩م.
• السیرة النبویة، عبدالملک بن هشام الحمیری المعافری (م ٢١٨)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
• الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ثعلبی، احمد بن محمد، محقق: ابن عاشور، ابی محمد، ناشر: دار احیاء التراث العربی، بیروت - لبنان.
• الاصابة فی تمییز الصحابة، احمد بن علی بن حجر العسقلانی (م ٨5٢)، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیة، ١٩٩5م.
• دلائل النبوة، بیهقی، تهران ١٣6١ ه‌. ق.
• اعلام الوری باعلام الهدی، فضل بن حسن طبرسی، قم، آل البیت، ١4١٧ق.
• البلدان، ابن الفقیه، احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ١٣4٩ش.
• المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد الطبرانی، به کوشش عبدالمجید السلفی، ١4٠5ق.
• احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ابو عبدالله محمد بن احمد مقدسی، چاپ سوم، القاهرة، مکتبة مدبولی، ١4١١ ق.
• امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تقی الدین احمد بن علی المقریزی (م ٨45)، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة، ١٩٩٩م.
• معجم قبائل العرب، عمر رضا کحاله.
• الفتوح، ابن اعثم کوفی، تحقیق: علی شیری، چاپ اول، بیروت، دارالاضواء، ١٩٩١م.
• الطبقات الکبری، ابن سعد، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیة، ١4١٠ه. ق١٩٩٠/م.
• انساب الاشراف، بلاذری احمد بن یحیی، تحقیق سهیل زکّار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ١4١٧ه. ق١٩٩6/م.
• المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد الطبرانی، به کوشش عبدالمجید السلفی، ١4٠5ق.
• سبل الهدی و الرشاد، محمد بن یوسف صالحی دمشقی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ١4١4ق.
• تفسیر ابن کثیر، به کوشش یوسف مرعشلی، چاپ سوم، بیروت، دارالمعرفه، ١4٠٩ق.
• زندگانی محمد(ص) پیامبر اسلام، ابن هشام، عبد الملک بن هشام، مترجم: رسولی،‌هاشم، تهران - ایران، 1348ش.
• تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ذهبی، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، چاپ دوم، دارالکتاب العربی، ١٩٩٣م.