کربلا
کربلا از مهمترین شهرهای زیارتی کشور عراق است که به جهت قرارگرفتن مرقد امام حسین(ع) در آن؛ سالانه میلیونها زائر؛ در ایام اربعین، عاشورا و نیمه شعبان به این شهر مسافرت می‌کنند.
 نمایی از شهر کربلا و حرم مطهر حسینی | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| ویژگی | از جمله مهمترین شهرهای زیارتی |
| کشور | عراق |
| استان | کربلا |
| زبان | عربی |
| ادیان | مسلمان |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات تاریخی | |
| وقایع مهم | هجوم وهابیان (۱۲۱۶ق.) - واقعه نجیب پاشا (۱۲۵۸ق.) - حمله رژیم بعث عراق (۱۴۱۲ق./ ۱۳۶۹ش.) |
| مکان‌های تاریخی | قلعه اُخَیضِر - قلعه هندی - قصر عطشان - مقام امام زین العابدین(ع) |
| اماکن | |
| زیارتگاه | حرم مطهر امام حسین، حائر حسینی، |
جغرافیای کربلا
کربلا از مهمترین شهرهای زیارتی عراق است که به جهت قرارگرفتن مرقد امام حسین(ع) در آن؛ سالانه میلیونها زائر؛ در ایام اربعین، عاشورا و نیمه شعبان به این شهر مسافرت می‌کنند. شهر کربلا بر روی طول جغرافیایی 44 درجه و عرض جغرافیایی 33 درجه و 31 دقیقه واقع است. مساحت کربلا نیز حدود 52 کیلومتر مربع است.[۱] این شهر در دشتی وسیع قرار دارد و دارای آب و هوای گرم و خشک بیابانی است. ارتفاع شهر کربلا از سطح دریا بین ۲۰ تا ۴۵ درجه متغیر است. رود فرات مهمترین منبع آبی منطقه است.[۲] شهر کربلا به دو بخش قدیمی و جدید تقسیم می شود.[۳]
فاصله با دیگر مکان‌ها
کربلا مرکز استان کربلا در جنوب غربی رودخانه فرات و در فاصله حدود ۱۰۴ کیلومتری جنوب غربی بغداد پایتخت عراق واقع شده است. این شهر بر کناره صحرا و در میان منطقه آبرفتی مشهور به منطقه سواد قرار دارد که از جهت شمال به شهر انبار و از شرق به شهر بابل و از غرب به صحرای غربی و از جنوب به استان نجف منتهی می‌شود. فاصله کربلا تا نجف 78 کیلومتر است.[۴]
مردم شناسی و جمعیت
اکثر مردم کربلا، مذهب شیعه دارند و عمدتاً به زبان عربی تکلم می‌نمایند. این شهر با جمعیتی بیش از 1.2میلیون نفر یکی از شهرهای پرجمعیت عراق محسوب می‌شود. اما در ایامی مانند اربعین؛ کربلا میزبان بیش از ۲۰ میلیون نفر زائر است که به تدریج وارد این شهر شده و پس از زیارت و توقف نسبتا کوتاه از این شهر خارج می‌شوند.[۵]
نام و واژه‌شناسی
در روایات دینی
بنابر برخی روایات، سرزمین کربلا از زمان حضرت آدم(ع) به این نام شناخته می‌شده است[۶] و حتی پیش از آفرینش زمین، در علم الهی با عنوان «کربلا» شناخته شده بود.[۱][۲]
دیدگاه‌های تاریخی و زبان‌شناختی
- ارتباط با بابل: برخی محققان احتمال داده‌اند که «کربلا» برگرفته از واژه‌ی «کور بابل» باشد؛ این نام به مجموعه‌ای از قریه‌های قدیمی بابل همچون نینوا، غاضریه، کربلا یا عقر بابل، نواویس و حیر (یا حائر) اطلاق می‌شده است.[۳] در دوره‌ی کلدانیان (۶۲۶–۵۳۹ق.م.) نیز این منطقه را «کور بابل» به معنای «پرستشگاه خداوند» می‌نامیدند، زیرا در آن زمان معابد و پرستشگاه‌های بزرگی از مسیحیان در این ناحیه وجود داشت.[۴]
- ریشه آشوری: نظریه‌ای دیگر می‌گوید «کربلا» از واژه‌ی آشوری «کَرْب» به معنای حرم و «اِل» به معنای خدا گرفته شده است؛ بنابراین کربلا به معنای «حرم‌الله» خواهد بود.[۵]
- ریشه‌های عربی:
- برخی گفته‌اند کربلا از «کَربَلَه» به معنای سستی یا پاکی گرفته شده است؛ چون زمین این منطقه سست بوده یا از سنگریزه و ناخالصی‌ها پاک و خالص بوده است.
- «کَرْبَل» در عربی به معنای نوعی علف خاص است و احتمال دارد نام کربلا به سبب فراوانی این گیاه در آن سرزمین بر آن نهاده شده باشد.[۶]
بنابر روایت‌های دینی، کربلا از زمان آدم ابوالبشر به این نام شناخته می‌شده است و حتی پیش از آفرینش زمین در علم الهی با نام کربلا شناخته شده بود.[۷]
برخی احتمال دادنده‌اند که کربلا از کور بابل به معنای مجموعه قریه‌های قدیمی بابل شامل نینوا، غاضریه، کربلا یا عقر بابل، نواویس و حیر یا حائر باشد[۸] همچنین گفته شده در روزگار کلدانی‌ها (از ۶۲۶تا ۵۳۹ق.) کربلا را کور بابل به معنای پرستشگاه خداوند می‌نامیدند؛ زیرا در آنجا معبدها و پرستشگاه‌های بزرگی از مسیحیان وجود داشت.[۹]
احتمال دیگر این است که کربلا از لفظ آشوری کرب به معنای حرم و ایل به معنای الله گرفته شده باشد و کربلا به معنای حرم الله باشد.[۱۰] همچنین گفته شده کربلا مشتق از کربله به معنای سستی و پاک و خالص بودن است و چون زمین کربلا زمین سستی بوده یا چون از سنگریزه و امثال آن پاک و خالص بوده آن را کربلا گفته‌اند. و کربل به معنای علف خاص نیز هست و احتمال دارد که به واسطه کثرت این علف در این سرزمین، این سرزمین به کربلا موسوم شده باشد[۱۱]
تاریخچه شهر کربلا
شکل‌گیری شهر کربلا
در سال 14 قمری منطقه کربلا به وسیله یکی از فرماندهان سعد بن ابی وقاص فتح شد.[۱۲] در سال ۳۶ هجری هنگامی که امیرالمومنین علی علیه السلام برای جنگ با معاویه به سوی صفین می‌رفت همراه حسنین علیهم السلام به این منطقه وارد شد و هنگامی که از نامش سوال کرد و گفتند اینجا را کربلا می‌گویند؛ از شهادت فرزندش حسین در این مکان خبر داد و فرزندش حسین را امر به صبر نمود.[۱۳] شهادت امام حسین(ع) در سال 60 قمری منجر به دفن او در کربلا شد[۱۴] و این شهر شهرتش را از وجود بارگاه سيدالشهدا دارد.[۱۵]
تا پایان قرن اول هجری به جهت خوف از بنی امیه کربلا رو به آبادانی نرفت. و تنها اوایل دولت بنی عباس بود که رو به آبادانی گذاشت. که البته با ظهور دولت هارون الرشید و متوکل عباسی و دشمنی علنی آنها با شیعیان این روند آبادانی متوقف شد. هارون در سال ۱۹۳ق که سال آخر عمرش بود، دستور داد تا حائر حسینی، گنبد مطهر و خانه‌های اطراف را ویران سازند و درخت سِدر را نیز که در جنب حرم بود، از ریشه برکنند، زمین‌ها را شخم بزنند تا اثری از قبر شریف باقی نماند.[۱۶] متوکل نیز در طول مدت زمامداریش از سال ۲۳۳ تا ۲۴۷ ق چهار مرتبه از جمله در سال 236، دستور تخریب، شخم زدن و آب بستن بر قبر امام حسین علیه السلام را داد. وی دستور داد ساختمان‌های اطراف حرم را نیز ویران کنند.[۱۷]
اما در ایام منتصر عباسی (۲۴۷ - ۲۴۸ ق) فرزند متوکل، اقبال شیعیان به سکونت در کربلا و آباد ساختن آنجا فزونی یافت. تاج الدین ابراهیم مجاب نواده امام هفتم علیه السلام را اولین علوی گفته‌اند که رسماً در حدود سال ۲۴۷ هجری در کربلا ساکن شد. پس از او خانه‌ها و بازارها در اطراف خانه او و مجاورت قبر مطهر اباعبدالله الحسین علیه السلام پدید آمد و یک قرن و یا کمتر از یک قرن نگذشت که کربلا به صورت شهری کوچک با جمعیت چند هزار نفره درآمد. هنگامی که عضدالدوله دیلمی از آل بویه در سال ۳۷۰ هجری به زیارت کربلا توفیق یافت تنها جمعیت سادات و علویین ساکن کربلا به ۲۲۰۰ تن بالغ می‌شد که عضدالدوله آنها را با عطایای بسیار مورد تفقد قرار داد.[۱۸]
کربلا پس از شکل‌گیری
ابن بطوطه که در قرن هشتم کربلا را دیده در وصف آن می‌نویسد: کربلا شهر کوچکی است که نخلستان‌ها اطراف آن را گرفته‌اند و از رودخانه فرات آبیاری می‌شود. روضه مقدسه امام حسین داخل این شهر واقع شده و خُدّام و حاجبانی دارد که ورود به حرم بی اجازه آنان میسر نیست. مردم کربلا دو طایفه ( اولاد رخیک و اولاد فائز ) و پیرو مذهب امامیه اند ولی این دو طایفه دائم در جنگ و نزاع هستند به حدی که این جنگ و نزاع شهر را به ویرانی کشانده است.[۱۹]
در 1131قمری کربلا با باغ‌های سرسبز، قصرها و ساختمان‌های مجلل، مردمان مومن، مهمان نواز و توصیف شده که آبی گوارا داشته و در ضریح مطهر قندیل‌های طلا و نقره وجود داشته است.[۲۰] بنا بر مشاهدات سفرنامه نویسان، در قرن 13 قمری کربلا چهار دروازه داشته و اطراف شهر تا محدوده قابل توجهی، باغات و درختان مرکبات، انار، انگور، انجیر و نخل فراوان بوده است.[۲۱]
فضیلت کربلا در روایات
در روایات، زمین کربلا در آفرینش و فضیلت با زمین کعبه مقایسه شده[۲۲] و زمینی بهشتی توصیف شده است.[۲۳] در دسته دیگری از روایات فضیلت زیارت امام حسین(ع) در کربلا با سفر حج مساوی یا بیشتر دانسته شده[۲۴] و حضور و مناجات انبیاء الهی از جمله موسی و نوح در زمین کربلا گزارش شده.[۲۵]
اماکن زیارتی کربلا
حرم و ضریح امام حسین(ع)
ضریح امام حسین (ع) شش گوشه است که دو ضلع پایین آن به حضرت علی اکبر و شهیدان بنی هاشم اختصاص دارد.[۲۶] بر بالای ضریح گنبدی زیبا با پوششی ار طلا خود نمائی میکند و در مجموع سطح طلا کاری شده ۳۰۱ متر مربع است.[۲۷] نخستین طلاکاری‌ها در گنبد توسط شاهان قاجار صورت گرفته است.[یادداشت ۱][۲۸]
در محدوده حرم، اماکن و بخش های دیگری وجود دارد که به اختصار بیان می‌گردد:
- ضریح شهدای کربلا: پایین پای آن حضرت، به فاصله چند متری مدفون هستند. قبر آنان در داخل یک اتاق با پنجره‌ای از نقره قرار دارد که بر بالای آن اسامی شهدا در کتیبه‌ای نوشته شده است.[۲۹]
- ضریح حبیب بن مظاهر: حبیب بن مظاهر از اصحاب امیرالمومنین(ع)، امام حسن و امام حسین[۳۰] و پرچمدار جانب چپ لشکر امام بود.[۳۱] قبر او اکنون در ضریح نقره‌ای رنگ در رواق جنوبی به سمت قبله قرار دارد.
- قتلگاه: قتلگاه محلی است که سر امام حسین(ع) را از تن جدا کردند. محل این واقعه در حجره ویژهای است که در بخش جنوبی صحن (ایوان طلا)، یک در برای ورود و خروج در صحن مطهر داشت . اخیرا ضریح و دری در بخش غربی صحن نیز برای بانوان ایجاد شده است.[۳۲]
از جمله دیگر بخش های داخل حرم می‌توان به مرقد ابراهیم مُجاب، رواق‌های چهارگانه، مناره عبد، مسجد ابراهیم بن شاهین جمالی، نخل مریم، با‌بهای حرم مطهر امام حسین(ع)، موزه و کتابخانه حرم اشاره کرد.[۳۳]
مکان‌های زیارتی دیگر
مکان های زیارتی متعددی در اطراف حرم حسینی قرار دارد که اسامی آنها به شرح زیر است: حرم حضرت ابوالفضل(ع)، خیمه‌گاه حسینی، بین الحرمین، تل زینبیه و مقبره های حر، عون، طفلان مسلم، سید احمد، ابن حمزه، محمد بن نبی بن کاظم (ع).[۳۴]
برخی وقایع مهم کربلا
۱. هجوم وهابیان (۱۲۱۶ق.)
در عید غدیر سال ۱۲۱۶ هجری قمری، سپاه وهابیان نجد با حدود ۲۵ هزار نفر به کربلا حمله کردند. فرماندار وقت شهر، عمر آغا، بدون مقاومت گریخت و شهر بی‌دفاع ماند. وهابیان با شعار «اُقتلوا المشرکین» به کشتار مردم پرداختند؛ در مدت شش ساعت بیش از پنج هزار نفر شهید شدند. حرم امام حسین(ع) ویران و اموال شهر غارت شد.[۳۵] بسیاری از علما و طلاب حوزه کربلا نیز در این فاجعه به شهادت رسیدند. سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) به شکل معجزه‌آسا از این حمله جان سالم برد.[۳۶]
۲. واقعه نجیب پاشا (۱۲۵۸ق.)
در پی اختلاف میان ایران و عثمانی و نپذیرفتن حاکمیت عثمانی از سوی اهالی کربلا، نجیب پاشا، والی بغداد، در سال ۱۲۵۸ هجری قمری به کربلا حمله کرد.[۳۷] این حمله منجر به قتل حدود ۱۰ هزار نفر از مردم، علما و سادات شد و به «واقعه غدیرالدم» شهرت یافت.[۳۸]
۳. حمله رژیم بعث عراق (۱۴۱۲ق./ ۱۳۶۹ش.)
در جریان انتفاضه شعبانیه سال ۱۴۱۲ قمری (اسفند ۱۳۶۹ش.)، نیروهای بعثی عراق به حرم‌های مطهر نجف و کربلا یورش بردند. در این هجوم هزاران نفر از مردم عراق و زائران شهید یا مجروح شدند و حرم امام حسین(ع) آسیب دید. آثار گلوله‌های این حمله هنوز بر دیوارهای حرم باقی است.[۳۹]
آثار تاریخی کربلا
1- قلعه اُخَیضِر: این قلعه و دژ در منطقه‌ای به همین نام در ۲۰ کیلومتری غرب شهر کربلا واقع است. داخل قلعه مسجد کوچکی وجود دارد و اطراف دیوارهای آن به صورت برج ساخته شده است.[۴۰]
2- قلعه هندی: این قلعه در ۴ کیلومتری شهر کربلا به دست آقا محمد خان قاجار برای حفظ امنیت کربلا بنا گردید ولی با مرگ او ناتمام ماند و از آنجا که هزینه تکمیل آن از هندوستان تامین شد و آصف الدوله هندی نیز در ابتدای قرن سیزدهم قمری بر آن حجره‌هایی برای اسکان زائران افزود این قلعه به قلعه هندی معروف شد.[۴۱]
3- قصر عطشان: قصر عطشان، مربوط به عصر عباسی و در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا واقع است و امروزه بخشی از دیوارها و طاق‌های آن باقی مانده است.[۴۲]
4- مقام امام زین العابدین(ع): ابوطالب خان جهانگرد معروف در اوایل قرن سیزدهم (۱۲۱۷ق.) به مقام امام زین العابدین علیه السلام یا خیمه‌گاه اشاره میکند که همسر آصف الدوله بنائی روی آن احداث کرده، این مقام ظاهراً کنار بیمارستان امام حسین امروزی بوده و برخی آن را در محل اصلی خیمه‌گاه می‌دانند.[۴۳]
پانویس
- ↑ همسفر، ره توشه زائران، ص 175.
- ↑ بغیه النبلاء، ص 95 – 115.
- ↑ همسفر، ره توشه زائران، ص 176.
- ↑ عتبات عالیات عراق، ص۹۵؛ همسفر، ره توشه زائران، ص175.
- ↑ آشنايى با تاريخ تمدن اسلامى، ص146.
- ↑ موسوعه العتبات، ج 8 ص 179.
- ↑ کامل الزیارات، ص 450 و 451.
- ↑ موسوعه العتبات، ج 8 ص 179.
- ↑ شمیم یار، ص 29.
- ↑ موسوعه العتبات، ج 8ص179.
- ↑ معجم البلدان، ج 4ص445.
- ↑ بغیه النبلاء ص18 و 19.
- ↑ الاخبار الطِوال، ص 252 و 253.
- ↑ وقعه الطف، ص 250-258.
- ↑ آشنايى با تاريخ تمدن اسلامى، ص۱۴۶.
- ↑ - تاریخ کربلاء و حائر حسینی،ص44.
- ↑ - تاریخ کربلاء و حائر حسینی، ص 260 – 270.
- ↑ بغیه النبلاء ص 29 و30.
- ↑ سفرنامه ابن بطوطه، ج1 ص 272 و 273.
- ↑ نزهه الجلیس،ج 1 ص 131 – 135.
- ↑ سفرنامه عضدالملک، ص 161.
- ↑ کامل الزیارات،ص449و450؛ الاصول السته عشر،ص16.
- ↑ کامل الزیارات،ص451؛ الاصول السته عشر،ص17.
- ↑ کامل الزیارات،ص449.
- ↑ کامل الزیارات،ص452-455.
- ↑ شمیم یار، ص 33و34.
- ↑ موسوعه العتبات، ج8، ص181.
- ↑ عتبات عالیات، ص124.
- ↑ شمیم یار، ص 33.
- ↑ نقد الرجال، ج1 ص339.
- ↑ تاریخ الطبری،ج5 ص422.
- ↑ هشت بهشت، ص 161؛ شمیم یار، ص33.
- ↑ اعیان الشیعه, ج2، ص224و230؛ مکارم الاثار، ج2، ص610؛ المواقع الاثریه و السیاحیه فی کربلاء، ص60 – 64؛ تهذیب الاحکام، ج6، ص73؛ وسائل الشیعه، ج14، ص517؛ سفر نامه عضدالملک، ص161.
- ↑ سیری در سرزمین خاطرهها، ص 116؛ عتبات عالیات، ص135؛ هشت بهشت، ص165و166؛ فرهنگ زیارت، ج4ص 107.
- ↑ مسیر طالبی،ج3، ص408و409.
- ↑ روضات الجنات،ج4، ص405.
- ↑ مکارم الآثار، ج5، ص1582و1583.
- ↑ موسوعه العتبات،ج 8 ص 126.
- ↑ هشت بهشت، ص160.
- ↑ عتبات عالیات،ص157.
- ↑ عتبات عالیات، ص157؛ المواقع الاثریه، ص29 – 31.
- ↑ عتبات عالیات، ص157.
- ↑ عتبات عالیات، ص158.
- ↑ نخستین بار آقا محمد خان قاجار در ۱۲۱۱ قمری این گنبد را با پوششی از طلا زر اندود کرد و سپس در سال ۱۲۳۲ این پوشش طلا به دست فتحعلی شاه و در سال ۱۲۷۳ به دستور ناصرالدین شاه بازسازی شد.
منابع
- آشنايى با تاريخ تمدن اسلامى، عبد الحسين بينش، تهران، اداره عقيدتى سياسى سپاه، 1387ش.
- اطلس قرآن، د. شوقی ابوخلیل، ترجمه محمد کرمانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۹ ؛
- البدء و التاریخ، مقدسی مطهر بن طاهر (م۵۰۷ ق )، پورسعید، مکتبه الثقافه الدینیه بی تا؛
- البدایه و النهایه، ابن کثیر اسماعیل بن عمر (م۷۷۴ق )، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷؛
- التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم ، کردی محمد طاهر (م۱۴۰۰ق)، بیروت ،دار خضر، ۱۴۲۰ ؛
- تاریخ الیعقوبی، یعقوبی احمد بن ابی یعقوب (م بعد از۲۹۲ ق)، بیروت، دار صادر، بی تا؛
- تاریخ پیامبر اسلام ، آیتی محمد بن ابراهیم، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۹؛
- سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، صالحی شامی محمد بن یوسف (م۹۴۲ ق )، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴؛
- السیره النبویه، ابن هشام عبدالملک(م ۲۱۸ق)، تحقیق مصطفی السقا و...،بیروت، دار المعرفه بی تا؛
- سیره رسول خدا، رسول جعفریان، قم، دلیل ما، 1383ش.
- الصحیح من سیره النبی، عاملی جعفر مرتضی (م1441ق)، قم، دار الحدیث، 1385؛
- گناهان کبیره، شهید محراب آیت الله دستغیب سید عبدالحسین، تهیه و تنظیم سید محمد هاشم دستغیب،شیراز، کانون تربیت، بی تا؛
- لسان العرب، ابن منظور محمد بن مکرم (م711ق)، قم، نشر ادب الحوزه، 1405؛
- منتخب میزان الحکمه، ریشهری محمد، تلخیص سید احمد حسینی، قم، دار الحدیث، 1422؛
- مهاجرت به حبشه، محمد فارس الجمیل، ترجمه علیرضا ذکاوتی، قم، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، بی‌تا.
- الهجره النبویه من خروجه من مکه الی استقراره بالمدینه، طرهوبی کعبی محمد بن رزق، جده، مکتبه العلم، 1414.