کربلا
کربلا از مهمترین شهرهای زیارتی کشور عراق است که به جهت قرارگرفتن مرقد امام حسین(ع) در آن؛ سالانه میلیونها زائر؛ در ایام اربعین، عاشورا و نیمه شعبان به این شهر مسافرت می‌کنند.
 نمایی از شهر کربلا و حرم مطهر حسینی | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| ویژگی | از جمله مهمترین شهرهای زیارتی |
| کشور | عراق |
| استان | کربلا |
| زبان | عربی |
| ادیان | مسلمان |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات تاریخی | |
| وقایع مهم | هجوم وهابیان (۱۲۱۶ق.) - واقعه نجیب پاشا (۱۲۵۸ق.) - حمله رژیم بعث عراق (۱۴۱۲ق./ ۱۳۶۹ش.) |
| مکان‌های تاریخی | قلعه اُخَیضِر - قلعه هندی - قصر عطشان - مقام امام زین العابدین(ع) |
| اماکن | |
| زیارتگاه | حرم مطهر امام حسین، حائر حسینی، |
جغرافیای کربلا
کربلا از مهمترین شهرهای زیارتی عراق است که به جهت قرارگرفتن مرقد امام حسین(ع) در آن؛ سالانه میلیونها زائر؛ در ایام اربعین، عاشورا و نیمه شعبان به این شهر مسافرت می‌کنند. شهر کربلا بر روی طول جغرافیایی 44 درجه و عرض جغرافیایی 33 درجه و 31 دقیقه واقع است. مساحت کربلا نیز حدود 52 کیلومتر مربع است.[۱] این شهر در دشتی وسیع قرار دارد و دارای آب و هوای گرم و خشک بیابانی است. ارتفاع شهر کربلا از سطح دریا بین ۲۰ تا ۴۵ درجه متغیر است. رود فرات مهمترین منبع آبی منطقه است.[۲] شهر کربلا به دو بخش قدیمی و جدید تقسیم می شود.[۳]
فاصله با دیگر مکان‌ها
کربلا مرکز استان کربلا در جنوب غربی رودخانه فرات و در فاصله حدود ۱۰۴ کیلومتری جنوب غربی بغداد پایتخت عراق واقع شده است. این شهر بر کناره صحرا و در میان منطقه آبرفتی مشهور به منطقه سواد قرار دارد که از جهت شمال به شهر انبار و از شرق به شهر بابل و از غرب به صحرای غربی و از جنوب به استان نجف منتهی می‌شود. فاصله کربلا تا نجف 78 کیلومتر است.[۴]
مردم شناسی و جمعیت
اکثر مردم کربلا، مذهب شیعه دارند و عمدتاً به زبان عربی تکلم می‌نمایند. این شهر با جمعیتی بیش از 1.2میلیون نفر یکی از شهرهای پرجمعیت عراق محسوب می‌شود. اما در ایامی مانند اربعین؛ کربلا میزبان بیش از ۲۰ میلیون نفر زائر است که به تدریج وارد این شهر شده و پس از زیارت و توقف نسبتا کوتاه از این شهر خارج می‌شوند.[۵]
نام و واژه‌شناسی
در روایات دینی
بنابر برخی روایات، سرزمین کربلا از زمان حضرت آدم(ع) به این نام شناخته می‌شده است[۶] و حتی پیش از آفرینش زمین، در علم الهی با عنوان «کربلا» شناخته شده بود.[۷]
دیدگاه‌های تاریخی و زبان‌شناختی
- ارتباط با بابل: برخی محققان احتمال داده‌اند که «کربلا» برگرفته از واژه‌ی «کور بابل» باشد؛ این نام به مجموعه‌ای از قریه‌های قدیمی بابل همچون نینوا، غاضریه، کربلا یا عقر بابل، نواویس و حیر (یا حائر) اطلاق می‌شده است.[۸] در دوره‌ی کلدانیان (612–۵۳۹پ.م.) نیز این منطقه را «کور بابل» به معنای «پرستشگاه خداوند» می‌نامیدند، زیرا در آن زمان معابد و پرستشگاه‌های بزرگی از مسیحیان در این ناحیه وجود داشت.[۹]
- ریشه آشوری: نظریه‌ای دیگر می‌گوید «کربلا» از واژه‌ی آشوری «کَرْب» به معنای حرم و «اِل» به معنای خدا گرفته شده است؛ بنابراین کربلا به معنای «حرم‌الله» خواهد بود.[۱۰]
- ریشه‌های عربی:
- برخی گفته‌اند کربلا از «کَربَلَه» به معنای سستی یا پاکی گرفته شده است؛ چون زمین این منطقه سست بوده یا از سنگ‌ریزه و ناخالصی‌ها پاک و خالص بوده است.
- «کَرْبَل» در عربی به معنای نوعی علف خاص است و احتمال دارد نام کربلا به سبب فراوانی این گیاه در آن سرزمین بر آن نهاده شده باشد.[۱۱]
تاریخچه شهر کربلا
شکل‌گیری شهر کربلا
در سال 14 قمری منطقه کربلا به وسیله یکی از فرماندهان سعد بن ابی وقاص فتح شد.[۱۲] در سال ۳۶ هجری هنگامی که امیرالمومنین علی علیه السلام برای جنگ با معاویه به سوی صفین می‌رفت همراه حسنین علیهم السلام به این منطقه وارد شد و هنگامی که از نامش سوال کرد و گفتند اینجا را کربلا می‌گویند؛ از شهادت فرزندش حسین در این مکان خبر داد و فرزندش حسین را امر به صبر نمود.[۱۳] شهادت امام حسین(ع) در سال 60 قمری منجر به دفن او در کربلا شد[۱۴] و این شهر شهرتش را از وجود بارگاه سيدالشهدا دارد.[۱۵]
تا پایان قرن اول هجری به جهت خوف از بنی امیه کربلا رو به آبادانی نرفت. و تنها اوایل دولت بنی عباس بود که رو به آبادانی گذاشت. که البته با ظهور دولت هارون الرشید و متوکل عباسی و دشمنی علنی آنها با شیعیان این روند آبادانی متوقف شد. هارون در سال ۱۹۳ق که سال آخر عمرش بود، دستور داد تا حائر حسینی، گنبد مطهر و خانه‌های اطراف را ویران سازند و درخت سِدر را نیز که در جنب حرم بود، از ریشه برکنند، زمین‌ها را شخم بزنند تا اثری از قبر شریف باقی نماند.[۱۶] متوکل نیز در طول مدت زمامداریش از سال ۲۳۳ تا ۲۴۷ ق چهار مرتبه از جمله در سال 236، دستور تخریب، شخم زدن و آب بستن بر قبر امام حسین علیه السلام را داد. وی دستور داد ساختمان‌های اطراف حرم را نیز ویران کنند.[۱۷]
اما در ایام منتصر عباسی (۲۴۷ - ۲۴۸ ق) فرزند متوکل، اقبال شیعیان به سکونت در کربلا و آباد ساختن آنجا فزونی یافت. تاج الدین ابراهیم مجاب نواده امام هفتم علیه السلام را اولین علوی گفته‌اند که رسماً در حدود سال ۲۴۷ هجری در کربلا ساکن شد. پس از او خانه‌ها و بازارها در اطراف خانه او و مجاورت قبر مطهر اباعبدالله الحسین علیه السلام پدید آمد و یک قرن و یا کمتر از یک قرن نگذشت که کربلا به صورت شهری کوچک با جمعیت چند هزار نفره درآمد. هنگامی که عضدالدوله دیلمی از آل بویه در سال ۳۷۰ هجری به زیارت کربلا توفیق یافت تنها جمعیت سادات و علویین ساکن کربلا به ۲۲۰۰ تن بالغ می‌شد که عضدالدوله آنها را با عطایای بسیار مورد تفقد قرار داد.[۱۸]
کربلا پس از شکل‌گیری
ابن بطوطه که در قرن هشتم کربلا را دیده در وصف آن می‌نویسد: کربلا شهر کوچکی است که نخلستان‌ها اطراف آن را گرفته‌اند و از رودخانه فرات آبیاری می‌شود. روضه مقدسه امام حسین داخل این شهر واقع شده و خُدّام و حاجبانی دارد که ورود به حرم بی اجازه آنان میسر نیست. مردم کربلا دو طایفه ( اولاد رخیک و اولاد فائز ) و پیرو مذهب امامیه اند ولی این دو طایفه دائم در جنگ و نزاع هستند به حدی که این جنگ و نزاع شهر را به ویرانی کشانده است.[۱۹]
در 1131قمری کربلا با باغ‌های سرسبز، قصرها و ساختمان‌های مجلل، مردمان مومن، مهمان نواز و توصیف شده که آبی گوارا داشته و در ضریح مطهر قندیل‌های طلا و نقره وجود داشته است.[۲۰] بنا بر مشاهدات سفرنامه نویسان، در قرن 13 قمری کربلا چهار دروازه داشته و اطراف شهر تا محدوده قابل توجهی، باغات و درختان مرکبات، انار، انگور، انجیر و نخل فراوان بوده است.[۲۱]
فضیلت کربلا در روایات
در روایات، زمین کربلا در آفرینش و فضیلت با زمین کعبه مقایسه شده[۲۲] و زمینی بهشتی توصیف شده است.[۲۳] در دسته دیگری از روایات فضیلت زیارت امام حسین(ع) در کربلا با سفر حج مساوی یا بیشتر دانسته شده[۲۴] و حضور و مناجات انبیاء الهی از جمله موسی و نوح در زمین کربلا گزارش شده.[۲۵]
اماکن زیارتی کربلا
حرم و ضریح امام حسین(ع)
ضریح امام حسین (ع) شش گوشه است که دو ضلع پایین آن به حضرت علی اکبر و شهیدان بنی هاشم اختصاص دارد.[۲۶] بر بالای ضریح گنبدی زیبا با پوششی ار طلا خود نمائی میکند و در مجموع سطح طلا کاری شده ۳۰۱ متر مربع است.[۲۷] نخستین طلاکاری‌ها در گنبد توسط شاهان قاجار صورت گرفته است.[یادداشت ۱][۲۸]
در محدوده حرم، اماکن و بخش های دیگری وجود دارد که به اختصار بیان می‌گردد:
- ضریح شهدای کربلا: پایین پای آن حضرت، به فاصله چند متری مدفون هستند. قبر آنان در داخل یک اتاق با پنجره‌ای از نقره قرار دارد که بر بالای آن اسامی شهدا در کتیبه‌ای نوشته شده است.[۲۹]
- ضریح حبیب بن مظاهر: حبیب بن مظاهر از اصحاب امیرالمومنین(ع)، امام حسن و امام حسین[۳۰] و پرچمدار جانب چپ لشکر امام بود.[۳۱] قبر او اکنون در ضریح نقره‌ای رنگ در رواق جنوبی به سمت قبله قرار دارد.
- قتلگاه: قتلگاه محلی است که سر امام حسین(ع) را از تن جدا کردند. محل این واقعه در حجره ویژهای است که در بخش جنوبی صحن (ایوان طلا)، یک در برای ورود و خروج در صحن مطهر داشت . اخیرا ضریح و دری در بخش غربی صحن نیز برای بانوان ایجاد شده است.[۳۲]
از جمله دیگر بخش های داخل حرم می‌توان به مرقد ابراهیم مُجاب، رواق‌های چهارگانه، مناره عبد، مسجد ابراهیم بن شاهین جمالی، نخل مریم، با‌بهای حرم مطهر امام حسین(ع)، موزه و کتابخانه حرم اشاره کرد.[۳۳]
مکان‌های زیارتی دیگر
مکان های زیارتی متعددی در اطراف حرم حسینی قرار دارد که اسامی آنها به شرح زیر است: حرم حضرت ابوالفضل(ع)، خیمه‌گاه حسینی، بین الحرمین، تل زینبیه و مقبره های حر، عون، طفلان مسلم، سید احمد، ابن حمزه، محمد بن نبی بن کاظم (ع).[۳۴]
برخی وقایع مهم کربلا
۱. هجوم وهابیان (۱۲۱۶ق.)
در عید غدیر سال ۱۲۱۶ هجری قمری، سپاه وهابیان نجد با حدود ۲۵ هزار نفر به کربلا حمله کردند. فرماندار وقت شهر، عمر آغا، بدون مقاومت گریخت و شهر بی‌دفاع ماند. وهابیان با شعار «اُقتلوا المشرکین» به کشتار مردم پرداختند؛ در مدت شش ساعت بیش از پنج هزار نفر شهید شدند. حرم امام حسین(ع) ویران و اموال شهر غارت شد.[۳۵] بسیاری از علما و طلاب حوزه کربلا نیز در این فاجعه به شهادت رسیدند. سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) به شکل معجزه‌آسا از این حمله جان سالم برد.[۳۶]
۲. واقعه نجیب پاشا (۱۲۵۸ق.)
در پی اختلاف میان ایران و عثمانی و نپذیرفتن حاکمیت عثمانی از سوی اهالی کربلا، نجیب پاشا، والی بغداد، در سال ۱۲۵۸ هجری قمری به کربلا حمله کرد.[۳۷] این حمله منجر به قتل حدود ۱۰ هزار نفر از مردم، علما و سادات شد و به «واقعه غدیرالدم» شهرت یافت.[۳۸]
۳. حمله رژیم بعث عراق (۱۴۱۲ق./ ۱۳۶۹ش.)
در جریان انتفاضه شعبانیه سال ۱۴۱۲ قمری (اسفند ۱۳۶۹ش.)، نیروهای بعثی عراق به حرم‌های مطهر نجف و کربلا یورش بردند. در این هجوم هزاران نفر از مردم عراق و زائران شهید یا مجروح شدند و حرم امام حسین(ع) آسیب دید. آثار گلوله‌های این حمله هنوز بر دیوارهای حرم باقی است.[۳۹]
آثار تاریخی کربلا
1- قلعه اُخَیضِر: این قلعه و دژ در منطقه‌ای به همین نام در ۲۰ کیلومتری غرب شهر کربلا واقع است. داخل قلعه مسجد کوچکی وجود دارد و اطراف دیوارهای آن به صورت برج ساخته شده است.[۴۰]
2- قلعه هندی: این قلعه در ۴ کیلومتری شهر کربلا به دست آقا محمد خان قاجار برای حفظ امنیت کربلا بنا گردید ولی با مرگ او ناتمام ماند و از آنجا که هزینه تکمیل آن از هندوستان تامین شد و آصف الدوله هندی نیز در ابتدای قرن سیزدهم قمری بر آن حجره‌هایی برای اسکان زائران افزود این قلعه به قلعه هندی معروف شد.[۴۱]
3- قصر عطشان: قصر عطشان، مربوط به عصر عباسی و در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا واقع است و امروزه بخشی از دیوارها و طاق‌های آن باقی مانده است.[۴۲]
4- مقام امام زین العابدین(ع): ابوطالب خان جهانگرد معروف در اوایل قرن سیزدهم (۱۲۱۷ق.) به مقام امام زین العابدین علیه السلام یا خیمه‌گاه اشاره میکند که همسر آصف الدوله بنائی روی آن احداث کرده، این مقام ظاهراً کنار بیمارستان امام حسین امروزی بوده و برخی آن را در محل اصلی خیمه‌گاه می‌دانند.[۴۳]
پانویس
- ↑ همسفر، ره توشه زائران، ص 175.
- ↑ بغیه النبلاء، ص 95 – 115.
- ↑ همسفر، ره توشه زائران، ص 176.
- ↑ عتبات عالیات عراق، ص۹۵؛ همسفر، ره توشه زائران، ص175.
- ↑ آشنايى با تاريخ تمدن اسلامى، ص146.
- ↑ موسوعه العتبات، ج 8 ص 179.
- ↑ کامل الزیارات، ص 450 و 451.
- ↑ موسوعه العتبات، ج 8 ص 179.
- ↑ شمیم یار، ص 29.
- ↑ موسوعه العتبات، ج 8ص179.
- ↑ معجم البلدان، ج 4ص445.
- ↑ بغیه النبلاء ص18 و 19.
- ↑ الاخبار الطِوال، ص 252 و 253.
- ↑ وقعه الطف، ص 250-258.
- ↑ آشنايى با تاريخ تمدن اسلامى، ص۱۴۶.
- ↑ - تاریخ کربلاء و حائر حسینی،ص44.
- ↑ - تاریخ کربلاء و حائر حسینی، ص 260 – 270.
- ↑ بغیه النبلاء ص 29 و30.
- ↑ سفرنامه ابن بطوطه، ج1 ص 272 و 273.
- ↑ نزهه الجلیس،ج 1 ص 131 – 135.
- ↑ سفرنامه عضدالملک، ص 161.
- ↑ کامل الزیارات،ص449و450؛ الاصول السته عشر،ص16.
- ↑ کامل الزیارات،ص451؛ الاصول السته عشر،ص17.
- ↑ کامل الزیارات،ص449.
- ↑ کامل الزیارات،ص452-455.
- ↑ شمیم یار، ص 33و34.
- ↑ موسوعه العتبات، ج8، ص181.
- ↑ عتبات عالیات، ص124.
- ↑ شمیم یار، ص 33.
- ↑ نقد الرجال، ج1 ص339.
- ↑ تاریخ الطبری،ج5 ص422.
- ↑ هشت بهشت، ص 161؛ شمیم یار، ص33.
- ↑ اعیان الشیعه, ج2، ص224و230؛ مکارم الاثار، ج2، ص610؛ المواقع الاثریه و السیاحیه فی کربلاء، ص60 – 64؛ تهذیب الاحکام، ج6، ص73؛ وسائل الشیعه، ج14، ص517؛ سفر نامه عضدالملک، ص161.
- ↑ سیری در سرزمین خاطرهها، ص 116؛ عتبات عالیات، ص135؛ هشت بهشت، ص165و166؛ فرهنگ زیارت، ج4ص 107.
- ↑ مسیر طالبی،ج3، ص408و409.
- ↑ روضات الجنات،ج4، ص405.
- ↑ مکارم الآثار، ج5، ص1582و1583.
- ↑ موسوعه العتبات،ج 8 ص 126.
- ↑ هشت بهشت، ص160.
- ↑ عتبات عالیات،ص157.
- ↑ عتبات عالیات، ص157؛ المواقع الاثریه، ص29 – 31.
- ↑ عتبات عالیات، ص157.
- ↑ عتبات عالیات، ص158.
- ↑ نخستین بار آقا محمد خان قاجار در ۱۲۱۱ قمری این گنبد را با پوششی از طلا زر اندود کرد و سپس در سال ۱۲۳۲ این پوشش طلا به دست فتحعلی شاه و در سال ۱۲۷۳ به دستور ناصرالدین شاه بازسازی شد.
منابع
- همسفر، ره توشه زائران، جمعی از نویسندگان، تهران، نشر مشعر ، 1394ش.
- هشت بهشت ، ویژه‌نامه زائران دانشگاهی عتبات، کوشش محمد حسین پورامینی.
- وقعه الطف، ابی مِخنَف لوط بن یحیی (م ۱۵۸ ق)، تحقیق محمد هادی یوسفی غروی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- وسائل الشیعه، حر عاملی (م۱۱۰۴ق)، قم، تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۴
- مسیر طالبی ،طالبی اصفهانی ابوطالب بن محمد(م ۱۲۲۱ق)، تحقیق خدیو جم ، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1383ش.
- معجم البلدان، یاقوت حموی(م۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
- آشنايى با تاريخ تمدن اسلامى، عبد الحسين بينش، تهران، اداره عقيدتى سياسى سپاه، 1387ش.
- بغیه النبلاء فی تاریخ کربلا، کلیددار آل طعمه عبدالحسین ،تحقیق عادل کلید دار آل طعمه، کربلا، مرکز الدراسات و البحوث، 1435ق.
- کامل الزیارات، ابن قولویه جعفر بن محمد (م۳۶۷ ق)، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسه نشر الفقاهه، 1417ق.
- موسوعه العتبات المقدسه، خلیلی جعفر (م1405ق)، بیروت ، مؤسسه الاعلمی، 1407ق.
- سیری در سرزمین خاطرهها (سفرنامه کربلا )،زمانی احمد، تهران، مشعر، ۱۳۸۸ ش.
- شمیم یار، ویزه زائران عتبات عالیات، معاونت فرهنگی حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
- عتبات عالیات عراق، قائدان اصغر ، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ ش.
- سفرنامه ابن بطوطه، ابن بطوطه محمد بن عبدالله(م۷۷۹ ق)،ترجمه محمدعلی موحد، تهران، نشر آگه، ۱۳۷۶ش.
- سفرنامه عضد الملک به عتبات، عضدالملک علیرضا بن موسی ایلخانی(م۱۳۲۸ق)، تصحیح حسن مرسلونه، تهران، مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۰ ش.
- الاخبار الطوال، ابن قتیبه دینوری (م276ق)، تحقیق عبد المنعم عامر، قاهره، دارالکتب العربی، 1960م.
- الاصول السته عشر، عده‌ای از محدثین قرن دوم هجری، قم، دار الشبستری، 1405ق.
- اعیان الشیعه، امین عاملی سید محسن (قرن 14)، تحقیق حسن امین ، بیروت، دار التعارف، 1403ق.
- تاریخ الطبری، طبری محمد بن جریر (م310ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۹۶۷
- تاریخ کربلا و حائر حسینی،کلیددار عبدالجواد، تحقیق مسلم صاحبی، تهران، نشر مشعر ، ۱۳۸۹ش.
- تجارب الامم، مسکویه رازی ابوعلی (م۴۲۱ق.)، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران ، سروش، ۱۳۷۹ش.
- تهذیب الاحکام، شیخ طوسی (م۴۶۰ق.)، تحقیق سید حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، خوانساری محمد باقر بن زین العابدین (م1313ق)، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، نشر دهاقانی(اسماعیلیان)، 1390ق.
- مکارم الآثار در احوال رجال دوره قاجار، حبیب آبادی محمد علی (م 1396ق)، اصفهان، نشر کمال، 1362ش.
- المواقع الاثریه و السیاحیه فی کربلاء، سلمان هادی آل طعمه، تهران، نشر مشهر ، 1389ش.
- نزهه الجلیس و منیة الادیب الانیس، موسوی حسینی عباس بن علی (م۱۱۸۰ق)، تحقیق محمد مهدی خرسان، قم ، المکتبه الحیدریه، ۱۳۷۵ش.
- نقد الرجال، تفرشی (م قرن ۱۱ ق)، قم، تحقیق و نشر موسسه آل البیت، ۱۴۱۸ق.
- فرهنگ زیارت، فصلنامه، مرکز تحقیقات حج، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۸ ش.