بیعت عقبه اول

بیعت عَقبه اول نخستین بیعت یثربیان با رسول خدا(ص) در منا به سال 12 بعثت بود.

بیعت عقبه اول بیعتی بود که عده‌ای از مردم یثرت در سال دوازه بعثت در پی دعوت پیامبر(ص) به اسلام، بعد از اسلام‌آوردن، با آن حضرت بیعت بستند. مفاد این بیعت، پایبندی یثربیان به پرهیز از شرک، زنا، تهمت، دزدی، قتل فرزندان، و نافرمانی رسول خدا(ص) بود که نتیجه وفاداری به این پیمان، ورود به بهشت شمرده شد و عاقبت پایبند نبودن به آن، بر عهده خداوند دانسته شد که اگر بخواهد، کیفر می‌دهد یا می‌آمرزد.

بیعت و عقبه در لغت و اصطلاح

بیعت به معنای دست به دست زدن برای التزام به طاعت و فرمانبُرداری از کسی یا داد و ستد^[۱] و در اصطلاح، تعهد به پیروی بی‌چون و چرا از صاحب بیعت است.^[۲]

عَقبه به معنای راه دشوار و سنگلاخ به سوی قله کوه و مقصود از آن در این‌جا، مکانی نزدیک مکه در منطقه منا و مکان رمی واپسین جمره است.^[۳]

بیعت پیامبر با یثربیان

رسول خدا(ص) پس از بعثت، در موسم حج به منا می‌رفت و حاجیان را به اسلام فرا‌ می‌خواند.^[۴]

دعوت پیاپی او زمینه آشنایی مردم یثرب را با اسلام که پیوسته به مکه آمدوشد داشتند، فراهم ساخت.

بر پایه گزارش ابن‌اسحق، به سال یازدهم بعثت در ایام حج^[۵] هنگامی که رسول خدا(ص) در منا مشغول دعوت قبایل بود، با شش^[۶] یا هشت تن^[۷] از خزرجیان یثرب که برای جلب حمایت قریش در برابر رقبای اوسی خود به مکه آمده بودند، دیدار کرد و آن‌ها را با تلاوت قرآن به اسلام فرا‌خواند. آن‌ها با توجه به آگاهی‌های اجمالی که از طریق بشارت‌های یهود به بعثت پیامبر داشتند، به راحتی اسلام را پذیرفتند.^[۸]

منابع از این افراد با اختلاف بسیار یاد کرده‌اند. اسعد بن زراره، عوف بن حارث، رافع بن مالک، قطبة بن عامر، عقبة بن عامر، و جابر بن عبدالله^[۹] از آن جمله هستند.

برخی این دیدار با رسول خدا(ص) را به اشتباه بیعت اول عقبه دانسته^[۱۰] و بیعت‌های عقبه را به سه بیعت افزایش داده‌اند.

اسلام‌آوردن این شمار از خزرجیان به سال 11 بعثت، زمینه آشنایی بیشتر یثربیان را با دین جدید فراهم آورد؛ به گونه‌ای که به سال 12 بعثت، 10 تن از خزرجیان و دو تن از اوسیان پس از دیدار با پیامبر(ص) در عقبه، با او بر حمایت از اسلام پیمان بستند. این پیمان به بیعت اول عقبه مشهور شد.

از آن‌جا که در این پیمان از حمایت‌های یثربیان از پیامبر(ص) در جنگ‌ها یاد نشد، به «بیعة النساء» نیز شهرت یافت.^[۱۱] برخی بر آنند که به سبب مشابهت مضامین بیعت اول عقبه به بیعت با زنان، آن را «بیعت نساء» گفتند.

ذهبی حضور عفراء دختر عبید بن ثعلبه را در جمع بیعت‌کنندگان، علت این نام‌گذاری دانسته است^[۱۲] اما بیعت النساء پس از فتح مکه صورت پذیرفت.^[۱۳]

جز جابر بن عبدالله، دیگر افراد از آن شش تن که به سال یازدهم اسلام آوردند، در پیمان اول عقبه حضور داشتند.^[۱۴]

حاضران در این بیعت، عبارت بودند از: اسعد بن زراره، ^[۱۵] عوف بن حارث، رافع بن مالک، قطبة بن عامر، عقبة بن عامر، معاذ بن حارث، عبادة بن صامت، ذکوان بن عبد قیس، یزید بن ثعلبه، عباس بن عباده از خزرج، و ابوالهیثم بن تیهان و عویم بن ساعده از اوس.^[۱۶]

مفاد بیعت

رسول خدا(ص) در این بیعت، از مسلمانان یثرب به شرط پایبندی بر پرهیز از شش چیز، بیعت گرفت: شرک، زنا، تهمت، دزدی، قتل فرزندان، و نافرمانی رسول خدا(ص).

نتیجه وفاداری به این پیمان، ورود به بهشت شمرده شد و عاقبت پایبند نبودن به آن، بر عهده خداوند دانسته شد که اگر بخواهد، کیفر می‌دهد یا می‌آمرزد.^[۱۷]

شوکانی، اقرار به رسالت پیامبر، امر به معروف و نهی از منکر و ستیز نکردن درباره جانشینی پیامبر را نیز به آن شروط افزوده است.^[۱۸] پس از این پیمان، رسول خدا(ص) بیعت‌کنندگان را در صورت وفاداری به پیمان، به بهشت بشارت داد.^[۱۹]

درخواست یثربیان از پیامبر

یثربیان پس از بازگشت به مدینه، در نامه‌ای از رسول خدا خواستند تا فردی را برای آموزش قرآن به یثرب بفرستد. پیامبر مُصعب بن عمیر را که جوانی خوش‌سیما و آشنا به قرآن بود، به یثرب فرستاد و به او فرمان داد تا ضمن دعوت مردم آن دیار، به آن‌ها قرآن بیاموزد و با آن‌ها نماز بگزارد.^[۲۰]

ساخت مسجد البیعه

مسلمانان در مکان بیعت عقبه مسجدی ساختند که بعدها به مسجد بیعت مشهور شد.

این مسجد به سال 144ق. به دست منصور عباسی^[۲۱] و به سال 629ق. به دست مستنصر بالله بازسازی یا تعمیر شد^[۲۲] و طی قرن‌ها از مساجد مورد توجه مسلمانان بوده است.

کردی گوید: مسجد البیعه در سمت چپ کسی قرار دارد که به منا می‌رود و میان آن و عقبه فاصله‌ای‌ اندک است و مکان آن به شِعْب البیعه و شِعْب الانصار شهرت دارد.^[۲۳]

یکی از محققان که از نزدیک این مسجد را دیده، مساحت آن را در واپسین بازسازی 375 متر مربع دانسته و آن را بدون سقف خوانده و گفته است: این مسجد به همان شکل تا سال 1423ق. باقی بود.^[۲۴]

پیوند به بیرون

پایگاه اطلاع رسانی حوزه، اسامی بیعت کنندگان عقبه

پانویس

↑ العین، ج2، ص265؛ لسان العرب، ج8، ص26؛ تاج العروس، ج11، ص35، «بیع.
↑ النهایه، ج1، ص174، «بیع.
↑ معجم البلدان، ج4، ص134.
↑ انساب الاشراف، ج1، ص275؛ الطبقات، ج1، ص270.
↑ السیرة النبویه، ج2، ص291-292.
↑ الطبقات، ج1، ص270.
↑ الدرر، ص76؛ دلائل النبوه، ج2، ص420.
↑ السیرة النبویه، ج2، ص292.
↑ الطبقات، ج1، ص219؛ اسد الغابه، ج6، ص317.
↑ الدرر، ص70؛ المناقب، ج1، ص224؛ اسد الغابه، ج1، ص205.
↑ الطبقات، ج1، ص220؛ المصنف، ج6، ص6؛ جامع البیان، ج4، ص48.
↑ تاریخ الاسلام، ج1، ص95.
↑ امتاع الاسماع، ج1، ص398.
↑ الطبقات، ج1، ص219.
↑ السیرة النبویه، ج2، ص293؛ انساب الاشراف، ج1، ص275؛ الثقات، ج1، ص94.
↑ اسد الغابه، ج6، ص317.
↑ سبل الهدی، ج3، ص193.
↑ فتح القدیر، ج2، ص409.
↑ السیرة النبویه، ج2، ص295؛ مسند احمد، ج5، ص313.
↑ الطبقات، ج1، ص220؛ تاریخ الاسلام، ج1، ص293.
↑ اتحاف الوری، ج2، ص180.
↑ اتحاف الوری، ج3، ص38.
↑ التاریخ القویم، ج5، ص309.
↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص142-143.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بیعت عقبه اول.

آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش.

اتحاف الوری: عمر بن محمد فهد (م. 885ق.)، به کوشش فهیم محمد، مکه، دار المدنی، 1404ق.

اسد الغابه: ابن‌اثیر (م. 630ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

امتاع الاسماع: المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.

انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.

تاج العروس: الزبیدی (م. 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.

التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن‌دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.

الثقات: ابن‌حبان (م. 354ق.)، الکتب الثقافیه، 1393ق.

جامع البیان: الطبری (م. 310ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1412ق.

الدرر فی اختصار المغازی و السیر: ابن‌عبدالبر (م. 463ق.)، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، دار المعارف، 1403ق.

دلائل النبوه: البیهقی (م. 458ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق.

سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

السیرة النبویه: ابن‌هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، 1383ق.

الطبقات الکبری: ابن‌سعد (م. 230ق.)، بیروت، دار صادر.

العین: خلیل (م. 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.

فتح القدیر: الشوکانی (م. 1250ق.)، بیروت، دار المعرفه.

لسان العرب: ابن‌منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.

مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر.

المصنّف: ابن‌ابی‌شیبه (م. 235ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، 1409ق.

معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.

مناقب آل ابی‌طالب: ابن‌شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الاضواء، 1412ق.

النهایه: مبارک ابن‌اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش.

[1] العین، ج2، ص265؛ لسان العرب، ج8، ص26؛ تاج العروس، ج11، ص35، «بیع.

[2] النهایه، ج1، ص174، «بیع.

[3] معجم البلدان، ج4، ص134.

[4] انساب الاشراف، ج1، ص275؛ الطبقات، ج1، ص270.

[5] السیرة النبویه، ج2، ص291-292.

[6] الطبقات، ج1، ص270.

[7] الدرر، ص76؛ دلائل النبوه، ج2، ص420.

[8] السیرة النبویه، ج2، ص292.

[9] الطبقات، ج1، ص219؛ اسد الغابه، ج6، ص317.

[10] الدرر، ص70؛ المناقب، ج1، ص224؛ اسد الغابه، ج1، ص205.

[11] الطبقات، ج1، ص220؛ المصنف، ج6، ص6؛ جامع البیان، ج4، ص48.

[12] تاریخ الاسلام، ج1، ص95.

[13] امتاع الاسماع، ج1، ص398.

[14] الطبقات، ج1، ص219.

[15] السیرة النبویه، ج2، ص293؛ انساب الاشراف، ج1، ص275؛ الثقات، ج1، ص94.

[16] اسد الغابه، ج6، ص317.

[17] سبل الهدی، ج3، ص193.

[18] فتح القدیر، ج2، ص409.

[19] السیرة النبویه، ج2، ص295؛ مسند احمد، ج5، ص313.

[20] الطبقات، ج1، ص220؛ تاریخ الاسلام، ج1، ص293.

[21] اتحاف الوری، ج2، ص180.

[22] اتحاف الوری، ج3، ص38.

[23] التاریخ القویم، ج5، ص309.

[24] آثار اسلامی مکه و مدینه، ص142-143.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]