آدریئن پروست

آدریئن پروست
مشخصات فردی
زادروز	سال 1834م.
زادگاه	فرانسه، اور ـ ئه ـ لوار
فرزندان	مارسل پروست
دین	کاتولیک
شغل	پزشک
منصب	عضو علمی دانشگاه پاریس، بازرس ارشد بهداشت بین الملل
تاریخ درگذشت	1903م.
محل درگذشت	فرانسه، پاریس
اطلاعات علمی و مذهبی
تالیفات	دفاع اروپا در برابر وبا، سفر به مکه و انتشار بیماری‌های فراگیر، رویکردی نوین به سیاست‌های بهداشتی

آدریئن پروست، پزشک سرشناس فرانسوی بود که دربارهٔ بیماری وبا در اروپا و آسیا تحقیق می‌کرد. وی گزارشگر وبا در موسم حج است. پروست بیش از سی سال به تحقیق و تبلیغ برای پیشگیری از وبا پرداخت و سفرهای فراوان به کشورهای جهان از جمله کشورهای مسلمان و خاورمیانه داشت.

به‌رغم برخی گزارش‌ها از وجود وبا در مکه در طول تاریخ، برخی بر این باورند که بیماری وبا در مکه وجود نداشته تا این‌که در سال 1246ق./1825م. گروهی از حاجیان هندی این بیماری را به مکه منتقل کردند. بیماری وبا در سال‌های 1307 تا 1319ق. در موسم حج و در میان حاجیان با شدت بیشتر شیوع یافت و جان افراد فراوان را گرفت.

آدرین پروست به دلیل تخصص در طب و مسؤولیت و نقش بین‌المللی در زمینه پیشگیری از بیماری وبا، مامور تهیه گزارشی در این زمینه شد و در سال 1310ق. به جزیرة العرب رفت و در ایام حج به بررسی وضعیت بهداشتی حج‌گزاران پرداخت و گزارش‌هایی در این مورد تهیه کرد، وی معتقد بود سفر حج در کنار دیگر اجتماعات بشری و مسافرت‌ها، یکی از سبب‌های انتقال وبا می‌باشد.

معرفی پروست

آدریئن آشیل پروست (Adrien Achille Proust) به سال 1834م. در اور ـ ئه ـ لوار (Eure-et-Loir) فرانسه زاده شد. پس از دریافت لیسانس علوم و هنر، در سال 1866م. موفق به اخذ دکتری طب شد و مدتی مدیریت یکی از بیمارستان‌های قدیمی پاریس را برعهده داشت. پس از دریافت مدرک پروفسوری تا سال 1885م. عضو علمی دانشگاه پاریس بود. در سال 1889م. در آکادمی پزشکی فرانسه پذیرفته شد^[۱]و همواره در محافل پزشکی فرانسه حضور داشت.

پروست بیش از سی سال به تحقیق و تبلیغ برای پیشگیری از وبا پرداخت و سفرهای فراوان به کشورهای جهان از جمله کشورهای مسلمان و خاورمیانه داشت. به سال 1869م. در خلال تحقیقات خود برای بررسی راه‌های ورود بیماری وبا به اروپا از طریق روسیه، سفری نیز به ایران داشت و مورد استقبال فتحعلی شاه قاجار قرار گرفت. وی میان سال‌های 1884م. تا 1903م. به عنوان بازرس ارشد بهداشت بین الملل فعالیت کرد و در کنار تالیف آثار متعدد در زمینه بهداشت و سلامت، اثر ماندگار خود با نام «La défense de l'Europe contre le choléra» (دفاع اروپا در برابر وبا) را که حاصل این تحقیقات است، به سال 1903م. در پاریس منتشر کرد و در همان سال به علت سکته مغزی در پاریس درگذشت. شهرت پروست بیشتر به سبب فرزندش مارسل پروست، رمان‌نویس معروف فرانسوی، است.

پیشینه وجود وبا در مکه

به رغم برخی گزارش‌ها از وجود وبا در مکه در طول تاریخ،^[۲] گزارشی از آغاز وبا در مکه در دست نیست. برخی بر این باورند که بیماری وبا در مکه وجود نداشته تا این‌که در سال 1246ق./1825م. گروهی از حاجیان هندی این بیماری را به مکه منتقل کردند.^[۳]بیماری وبا در سال‌های 1890، 1892، 1893، 1895، 1902م./1307، 1309، 1310، 1312، 1319ق. در موسم حج و در میان حاجیان با شدت بیشتر شیوع یافت و جان افراد فراوان را گرفت.^[۴]این دوره زمانی (پایان قرن نوزدهم م.) شاهد رقابت دولت‌های استعمارگر در تصاحب ممالک اسلامی و بهانه‌جویی ایشان در تضعیف و تجزیه امپراتوری عثمانی بود.

دولت انگلستان، حجاز و مکه را به‌دلیل وجود چاه زمزم و دفن قربانی در منا، خاستگاه وبا شمرد و با این بهانه، درصدد ایجاد ردّپایی در حجاز بود. در مقابل، دولت فرانسه که بیشترین شمار کشورهای مسلمان را زیر سلطه خود داشت، تحقیقات و کنفرانس‌های بین‌المللی، از جمله نخستین آن‌ها یعنی کنفرانس استانبول در سال 1866م. را در بررسی مساله حج و گسترش وبا انجام داد. آدرین پروست به دلیل تخصص در طب و مسؤولیت و نقش بین‌المللی در زمینه پیشگیری از بیماری وبا، مامور تهیه گزارشی در این زمینه شد^[۵]و در سال 1893م./1310ق. به جزیرة العرب رفت و در ایام حج به بررسی وضعیت بهداشتی حج‌گزاران پرداخت. این گزارش‌ها در چند بخش سفر حج، بندر جده، شهر مکه، اعمال و مواقف حج، قرنطینه، و نقش دولت‌ها درخور بررسی است.

عوامل وبا از نظر پروست

پروست سفر حج را در کنار دیگر اجتماعات بشری و مسافرت‌ها، یکی از سبب‌های انتقال وبا می‌داند. از نظر وی، ازدحام جمعیت در حج و مسیر آن، وجود افراد ضعیف و ناتوان از نظر مالی به رغم انحصار وجوب حج به افراد متمکن و مستطیع، همراهی اطفال و زنان باردار و افراد کم‌توان، مسافرت حاجیان مناطق عقب‌ افتاده مانند اهالی جنوب هند و جاوه که معدن بیماری وبا هستند، مسافرت در بیابان‌های گرم، آشامیدن آب گرم و آلوده از دست قبایل مختلف، پرداختن به اعمال طاقت‌فرسا به محض رسیدن به مکه، پوشیدن لباس احرام که سر را از تابش آفتاب نمی‌پوشاند، ممنوع بودن کشتن حشرات ناقل بیماری هرچند اگر به بدن چسبیده باشند، اصلاح سر و صورت و ناخن‌ها در سلمانی‌ها، و دفن قربانی در گودال‌های نه ‌چندان عمیق که با توجه به افزایش جمعیت حاجیان، گریزی از آن نیست، زمینه‌ساز شیوع وبا است. البته وی بر آن است که به سبب وجود آمونیاک در خاک منا، قربانی به سرعت تحلیل می‌شود و اثری از آن‌که موجب عفونت گردد، تا حج سال بعد باقی نمی‌ماند.

وضعیت غیر بهداشتی شهرهای جده و مکه نیز در این میان مؤثر بوده است. آب و هوای گرم، فقدان امکانات بهداشتی، آب آلوده و ناسالم، نزدیکی محل ذخیره آب به توالت، و دفع غیر بهداشتی از جمله عوامل بیماری‌زا در شهر جده بوده‌اند. با افزایش جمعیت در 15 روز منتهی به موسم حج و همچنین در پایان مراسم حج و زمان بازگشت حاجیان، به این مشکل افزوده می‌شد. در سال 1892م. فراوانی بیماران و اجساد مبتلایان به وبا در میدان‌ها و خیابان‌های جده و کنار خزینه‌های آب، آلودگی را افزایش داد.

گزارش پروست از مکه

بر پایه گزارش پروست، مکه شهری است با 60 هزار تن جمعیت که حدود 80% ساکنان آن، هندی و جاوه‌ای و 18% عرب و 2% ترکان هستند.^[۶]این شهر در موسم حج میزبان 100 تا 300 هزار حج‌گزار است که برخی به مدت یک یا چند سال و برخی نیز چند ماه تا چند روز پیش از شروع مناسک حج، در آن اقامت می‌گزینند. او با اشاره به برخی باورهای مکیان از جمله مداوای زن نازا با سحر و جادو، طالع‌بینی از روی استخوان، اعتقاد به احضار ارواح، و قربانی شدن برخی زنان به دست روح شروری به نام نزار، بیشتر زنان مکه را در طب گیاهی چیره‌دست می‌خواند.

از نظر جغرافیایی، مکه در گودی قرار گرفته و آب باران‌های‌ اندک آن راه به جایی ندارد و به رغم وجود خیابان‌های نسبتاً وسیع، مجرایی برای دفع بهداشتی فاضلاب در آن ساخته نشده است. در جنوب غربی این شهر، محله سیاهان با خانه‌های گِلی قرار دارد که حدود سه تا چهار هزار تن در آن ساکن هستند. در کنار آن، محل گردآوری زباله‌های مکیان قرار دارد و با فاصله حدود 300 متر، استخر آبی به طول20 متر و عرض 10 متر دیده می‌شود که برای آبیاری مزارع صیفی و نخلستان‌ها استفاده می‌شود. آب آشامیدنی مکه از چشمه رائق و از سمت طائف و منا با استفاده از آبراهه‌ای سرپوشیده به مکه آورده می‌شود؛ ولی در مسیر آن، حفره‌ها و چاه‌هایی برای آب‌رسانی به منازل و پیرامون مکه ایجاد شده که موجب آلودگی آن می‌گردد.

پروست با اشاره به وضعیت قرنطینه، آن را نیز ناکارآمد می‌خواند. در نزدیکی جده، هنگام بازگشت حاجیان از مکه، قهوه‌خانه‌ای برای قرنطینه اختصاص یافته است؛ اما کمبود امکانات و وجود تنها یک پزشک، این مکان را به محل نگهداری اجساد و بیماران تبدیل کرده است. چه بسا افراد سالم که به‌دلیل چهره خسته خود و اشتباه نگهبانان، در کنار بیماران محکوم به مرگ جای می‌گیرند و همه آنان ملتمسانه به دنبال‌ اندکی آب و غذا به چند برابر قیمت هستند.

گزارش از آمار بیماران

پروست با مقایسه آمار حاجیان وارد شده به جده در سال 1893م. که افزون بر 9085 تن بوده‌اند و در بازگشت 5165 تن بندر ینبع را ترک کرده‌اند، نتیجه می‌گیرد که 40% ایشان به دلیل وبا جان خود را از دست داده‌اند. بر پایه گزارش وی، در این سال، به دلیل نبودِ افراد کافی برای حمل و دفن اجساد، خیابان‌های شهر مکه لبریز از اجسادِ وبا زدگان بود و بیماران بسیار در خانه‌های این شهر بدون طبیب و درمان با مرگ روبه‌رو بودند. در راه حج نیز مبتلایان فراوان از کاروان‌ها جا می‌ماندند و یا کاروانیان کسانی را که امیدی به بهبودشان نبود، از روی شتران به زمین می‌انداختند و باور داشتند آنان که در حجاز بمیرند، روحشان به بهشت راه می‌یابد.

کوشش‌ عثمانی در ارتقای بهداشت

پروست معتقد است که هرچه بهداشت فردی بهتر باشد، نیاز به اجبار و قوانین عمومی کمتر می‌شود. وی برخی از کوشش‌های دولت عثمانی را در ارتقای بهداشت حج می‌ستاید؛ از جمله:

ایجاد هیئت تنظیف مکه متشکل از افسری عثمانی و چهار پزشک از شهرهای مکه و مدینه و جده و قمران که موظف به نظافت شهر مکه و منا و حفر چاه برای قربانی و تدفین مردگان بود. همچنین دولت عثمانی در سال 1894م. بودجه‌ای برای احداث و گسترش درمانگاه‌ها و بیمارستان در حجاز تصویب نمود و نماینده‌ای ویژه را در این زمینه تعیین کرد. به رغم جدیت و حسن نیت حکومت عثمانی در این زمینه، به دلیل توافق نیافتن نماینده عثمانی با شریف مکه و عدم پذیرش شیوه‌های جدید از سوی فرهنگ عمومی و بادیه‌نشینان، این کوشش‌ها نتیجه‌ای نداشت.

برای نمونه، یک دستگاه ضدعفونی‌کننده بزرگ (ctuve) با هزینه بسیار به مکه آوردند تا لباس حج‌گزاران را تمیز و ضدعفونی کند. اما با رواج این شایعه که استفاده از این دستگاه موجب برهنگی و دیده شدن بدن زنان خواهد بود، بادیه‌نشینان به آن هجوم آوردند و پیش از پیاده شدن آن از ارابه، بخشی از آن را منهدم کردند و بقیه را به دره‌ای افکندند. نیز در سال 1894م. شمار مردگان شهر مکه افزایش نسبی یافت و پزشکان علت آن را التهاب معده ناشی از آلودگی آب زمزم دانستند. اما حکومت توان بستن ورودی چاه زمزم را نداشت و تنها به حاجیان توصیه می‌کرد تا از آن کمتر بنوشند.

توصیه به رعایت بهداشت

پروست به برخی احکام و روایات بهداشتی اسلام اشاره می‌کند؛ از جمله روایتی از پیامبر(ص) که فرموده است: «اگر در جایی بیماری عمومی مانند وبا دیدید، به آن جا وارد نشوید و از آن‌جا نیز خارج نگردید.» ^[۷]به گزارش وی، در سال 1894م. با این‌که بلیط کشتی‌ها ارزان‌تر بود، به‌دلیل انتشار خبر وبا در مکه، حاجیان کمتری از شمال و از طریق سوئز به جده آمدند و غیبت حاجیان الجزایری کاملاً نمایان بود.

او به رغم نگاه انتقادی به وضعیت بهداشتی شهرهای جده و مکه و توصیه به رعایت بهداشت فردی محیطی و تهیه آب سالم، باور دارد که عامل اصلی وبا، مسافرانی از هند و جاوه زیر سلطه و نظارت انگلیس هستند و دولت انگلیس باید وبا را در آن سرزمین‌ها مهار کند. وی به نقل از دکتر صالح صبحی، مسؤول کمیته بهداشتی حاجیان مصر در مکه به سال 1892م. پیشنهاد می‌کند که یک سال برای حج اهالی جنوب اختصاص یابد و سال دیگر برای حج اهالی شمال که بیشترشان سالم هستند، در نظر گرفته شود. نیز با توجه به سهولت و سرعت سفر با کشتی بخار که می‌تواند به سرعت انتقال وبا بینجامد، قرنطینه تقویت گردد.

حضور پروست در شهر جده و مشاهده ورود و خروج حج‌گزاران، مسلم است. اما به رغم برخی دیدگاه‌ها،^[۸] سفر وی به حرمین بعید به‌نظر می‌رسد. خود وی نیز از حضور در حرمین سخن نگفته و از شهر مدینه گزارش نداده و گزارش‌های مربوط به شهر مکه را از مستشرقانی مانند هورگرونیه و لئون راچز نقل می‌کند.

انتشار گزارش سفر پروست

گزارش سفر پروست به جزیرة العرب و جده، نخستین بار به سال 1895م. در مقاله‌ای با نام ˝Le Pèlerinage de la Mecque et la Propagation des épidémies˝ (سفر به مکه و انتشار بیماری‌های فراگیر) در نشریهla Revue des Deux Mondes منتشر شد. دیدگاه‌ها و تحقیقات کامل وی در زمینه بهداشت حج در کتاب "L'orientation nouvelle de la politique sanitaire" (رویکردی نوین به سیاست‌های بهداشتی) انتشار یافته است. این کتاب با عنوان الاتجاه الجدیدة للسیاسة الصحیه در حال ترجمه به زبان عربی است.

پانویس

↑ http://www.udenap.org/groupe_de_pages_02/proust_adrien.htm.
↑ شفاء الغرام، ج2، ص234، 253.
↑ سفرنامه حجاز، ص164.
↑ سفرنامه حجاز، ص165.
↑ الحجر الصحی، ص7، «مقدمه».
↑ نک: سفرنامه حجاز، ص132.
↑ صحیح مسلم، ج4 ص107؛المعجم الکبیر، ج1، ص131.
↑ نک: مکة المکرمة و المدینه، ص28.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل پروست، آدريئن.

الحجر الصحی فی الحجاز : جولدن صاری یلد، ترجمه: ترکی عبدالرزاق، برکات، الریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث الدراسات الاسلامیه، 1422ق؛

سفرنامه حجاز : محمد لبیب البتنونی، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر.

شفاء الغرام : محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.

صحیح مسلم : مسلم (درگذشت 261ق.)، بیروت، دار الفکر.

المعجم الکبیر : الطبرانی (درگذشت 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

www.udenap.orgwww.andrefabre. e-monsite.com.
wwwcano. lagravure.com/ www.catalogue. bnf. Fr.

[1] ttp://www.udenap.org/groupe_de_pages_02/proust_adrien.htm.

[2] شفاء الغرام، ج2، ص234، 253.

[3] سفرنامه حجاز، ص164.

[4] سفرنامه حجاز، ص165.

[5] الحجر الصحی، ص7، «مقدمه».

[6] نک: سفرنامه حجاز، ص132.

[7] صحیح مسلم، ج4 ص107؛المعجم الکبیر، ج1، ص131.

[8] نک: مکة المکرمة و المدینه، ص28.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]