تاریخ مکه (احمد سباعی)

تاریخ مکه، از منابع تاریخ تحلیلی مکه، نوشته احمد سباعی (1323-1404ق.) است.

تاریخ مکه (احمد سباعی)

پدید آورندگان
نویسنده	احمد سباعی
محتوا
موضوع	تاریخ تحلیلی مکه
زبان	عربی
نشر
تعداد جلد	1
تعداد صفحات	725 صفحه
ناشر	انتشارات دار مکه، انتشارات نادی مکة الثقافی، مؤسسه دارالقریش مکه، مؤسسه مکتبة الثقافی مکه، وزارت معارف کشور عربستان سعودی، انتشارات مشعر قم
محل نشر	مکه و قم
تاریخ نشر	سال 1358ق. سال‌های 1368ق. و 1399ق. سال 1372ق. سال 1404ق. سال 1419ق. سال 1385ش. و 1388ش.
ترجمه به	فارسی

این کتاب از نخستین آثار تاریخ تحلیلی است که تاریخ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و عمرانی مکه را از روزگار حضرت اسماعیل(ع) تا دوره معاصر در بر دارد. نویسنده کوشیده است با تاکید بر رخدادهای سیاسی، تحلیل و تصویری فراگیر از تاریخ مکه به دست دهد. سباعی در این کتاب تاریخ مکه را در ده دوره از زمان حضرت اسماعیل(ع) تا زمان معاصر را جمع‌بندی کرده و هر دوره را به صورت تحلیلی بررسی کرده، او در برخی از موضوعات دیده‌های خود را هم بیان کرده است.

این کتاب بارها در مکه چاپ شده است و ترجمه فارسی آن به قلم و مقدمه رسول جعفریان، در قم به چاپ رسیده است.

معرفی نویسنده

احمد سباعی، شاعر و نویسنده، در مکه زاده شد و همان‌جا تحصیلات خود را آغاز کرد. نخست به حفظ قرآن پرداخت و هم‌زمان با تحصیل، قریحه شعری و ادبی خود را پروراند و با تاریخ نیز آشنا شد. در 17 سالگی در مدرسه الخیریة التحضیریة الهاشمیه تدریس کرد. در این دوره، با شعر و ادب بیشتر پیوند یافت و سال‌ها به کوشش در این عرصه پرداخت و چندان به شهرت رسید که بعدها از او با لقب «ادیب کبیر» یاد کردند.

او روزنامه‌نگار نیز بود. در جوانی در روزنامه «صوت الحجاز» قلم می‌زد و بعدها خود مدیریت آن را بر عهده گرفت. سپس نشریه «مطبعة الحرم» و «قریش» و روزنامه «جریدة الندوه» را منتشر کرد.

از او آثاری بسیار در قالب کتاب، مقاله و شعر منتشر شده است که از آن میان، جز کتاب حاضر، برخی در موضوع حج و حرمین نگاشته شده‌اند؛ همچون: المرشد الی الحج و الزیارة، المطوفون و الحجاج.

وی از نخستین کسانی است که تاریخ مکه را به‌گونه تحلیلی بررسی نموده‌اند. شیوه بیان و نگارش سباعی، رنگ ادیبانه دارد و گونه روایت او خواندنی است. او نخستین جایزه ادبی کشور عربستان را به سال 1367ق. و نیز جایزه گردهمایی ادبای عربستان به سال 1395ق. و سپس جایزه‌ای در ادبیات از سوی حکومت عربستان به سال 1404ق. دریافت کرد.

ویژگی‌های کتاب

کتاب تاریخ مکه از آثار معروف سباعی است که بارها چاپ شده و چند پژوهشگر از جمله عاتق بن غیث بلادی از استادان تاریخ محلی مکه، بر آن حاشیه نگاشته‌اند. کتاب‌های تاریخ محلی مکه بسیارند، اما بیشتر آن‌ها به گونه توصیفی و وقایع‌نگاری سنتی و بدون نگاه تحلیلی، تدوین یافته‌اند.

تاریخ مکه سباعی، روشی تحلیلی دارد و بر تحلیل داده‌ها و نقد گزارش‌ها استوار است. سباعی در این کتاب کوشیده است به روش معمول آثار تحلیلی جدید، ارتباط میان رخدادها و عوامل تاریخی را کشف نماید و اسباب و علل پشت صحنه را ارزیابی و معرفی کند. او در مقدمه به آثار پیشین تاریخ محلی مکه انتقاد کرده که تنها به گزارش رویدادها بسنده کرده و به عوامل پشت صحنه و پس‌زمینه‌های آن‌ها توجه نداشته‌اند.

از دیگر ویژگی‌های کتاب، جامعیت آن است که به بیشتر موضوعات و مباحث مربوط به مکه پرداخته است. سباعی در تحلیل برخی موضوعات به کشفیات و دستاوردهای علمی روز توجه دارد و این در منابع تاریخ محلی مکه تازگی دارد. برای نمونه، در بررسی وضع اقلیمی و آب و هوایی مکه و عربستان به تحقیقات زمین‌شناسی تازه اشاره می‌کند که بر پایه آن‌ها، حجاز در دوره‌های کهن زمین‌شناسی، آب و هوایی متفاوت داشته و میزان بارندگی در آن بیشتر بوده است.

منابع مورد استناد

تاریخ مکه به منابع معتبر تاریخ محلی مکه استناد نموده است؛ همچون: اخبار مکه ازرقی اتحاف الوری از عمر بن فهد (م. 885ق.)، اتحاف فضلاء الزمن از محمد طبری (م. 1173ق.)، منائح الکرم از سنجاری (م. 1125ق.) و الدرر الفرائد المنظمه از عبدالقادر جزائری (م. 977ق.). اما جای شماری دیگر از منابع تاریخ مکه در آن خالی است؛ زیرا هنگامی که سباعی کتاب را تالیف کرده، بسیاری از این منابع هنوز چاپ نشده و در دسترس او نبوده‌اند. وی در گزارش و تحلیل رخدادهای معاصر، از دیده‌ها و شنیده‌های خویش نیز بهره برده و برخی مطالب را از شاهدان آن رخدادها نقل کرده است.

تقسیم‌بندی کتاب

این اثر در 725 صفحه به زبان عربی نگاشته شده است و تقسیم محتوا و مطالب آن، به ترتیب تاریخی اشخاص یا دولت‌هایی است که بر مکه حکومت کرده‌اند. کتاب از حضرت اسماعیل(ع) آغاز می‌شود و به آل سعود پایان می‌یابد. وی در این اثر از دوران حاکمیت آل سعود هیچ سخنی به میان نمی‌آورد.

کتاب در دو جزء سامان یافته است. جزء اول از روزگار حضرت اسماعیل(ع) آغاز می‌شود و تا پایان حکومت ترک‌های چرکسی (حک: 648-923ق.) ادامه می‌یابد. جزء دوم از دوره عثمانی (حک: 699-1342ق.) تا روزگار معاصر و حکومت آل سعود سخن می‌گوید. این دو جزء تاریخ مکه را در قالب 10 دوره سیاسی در بر دارد. سباعی هم حکومت‌های مرکزی جهان اسلام و هم حکومت‌های محلی مکه را معرفی نموده و کارنامه سیاسی، اجتماعی، عمرانی و فرهنگی آن‌ها را در مکه بررسی کرده است.

گزارش از دوره‌های تاریخ مکه

سباعی کتاب را با گزارشی مختصر از وضعیت اقلیمی مکه آغاز می‌کند. او مکه را شهری با پیشینه کهن می‌داند، اما از ورود به بحث‌های سنتی که معمولاً صفحه‌های آغازین تواریخ مکه را به خود اختصاص داده‌اند، می‌پرهیزد، زیرا در باور او، نمی‌توان از چگونگی و هنگام دقیق پیدایش این شهر سخن گفت و گفتار منابع کهن در این زمینه درخور اعتماد نیست و همه آن‌ها در دوره اسلامی نگاشته شده‌اند که با تاریخ آغازین مکه فاصله بسیار دارد.

دوره اول تا چهارم

بدین‌رو، وی دوره اول را از روزگار حضرت اسماعیل(ع) آغاز می‌کند. او در دوره دوم به وضعیت مکه هنگام حاکمیت قریش پیش از اسلام و نیز رویدادهای پس از ظهور اسلام، دوران پیامبر(ص) و خلفای راشدین می‌پردازد. وی مکه را در دوره پیش از اسلام نیز دارای نوعی زندگانی علمی دانسته و از وجود علومی چون طب، نجوم، گیاه‌شناسی، کشتیرانی و نسب‌شناسی در آن گزارش داده است.

در دوره سوم، اوضاع مکه هنگام تسلط امویان (حک: 41-132ق.) و رخدادهایی مانند شورش ابن‌زبیر و رویداد حرّه، بررسی و فصلی با موضوع نخاوله گشوده شده است. سباعی این شایعه را که شیعیان نخاوله بر اثر اباحه‌گری سپاه شام در رخداد حرّه پدید آمده‌اند، ردّ نموده و آن را ساخته دشمنان شیعه دانسته است.

سباعی دوره چهارم را که مربوط به تسلط عباسیان (حک: 132-656ق.) است، عصر قیام‌های شیعی دانسته و اوضاع مکه را در پرتو این قیام‌ها بررسی کرده است. وی افزون بر بیان رویدادهای تاریخی این دوره، به توجه ویژه خلفای عباسی به مسجدالحرام اشاره کرده و بیشترین گسترش حرم و نوسازی‌ها و اصلاحات عمرانی مسجدالحرام را متعلق به این دوره دانسته است.

دوره‌های پنجم و ششم

دوره‌های پنجم و ششم به بررسی اوضاع مکه در دوره فاطمیان (حک: 297-567ق.) و دولت زنگی‌ها (حک: 521-649ق.) اختصاص یافته است. سباعی این دوران را عصر رواج شعائر شیعی در مکه دانسته که از آن جمله می‌توان به افزوده شدن «حی علی خیر العمل» به اذان این شهر اشاره کرد. در روزگار فاطمیان، عیدهای مهم شیعه مانند عید تولد حضرت زهرا(س)، تولد خدیجه کبری(س)، تولد امام علی(ع) گرامی داشته می‌شد و مراسم مناسبت‌هایی چون روز عاشورا و واپسین چهارشنبه ماه صفر در مکه بر‌گزار می‌گشت. نویسنده این عیدها و مراسم را تا پیش از ورود آل سعود به مکه (1344ق.) پابرجا دانسته است.

دوره‌های هفتم و هشتم

سباعی در دوره‌های هفتم و هشتم به بیان وضعیت مکه هنگام تسلط ایوبیان (حک: 569-648ق.) و ترک‌های چرکسی (حک: 648-923ق.) پرداخته و به گزارش از ابن‌جبیر آورده است که مسجدالحرام در روزگار ایوبیان دارای پنج نماز جماعت برای چهار امام سنی و یک امام شیعه زیدی بر مذهب اشراف مکه بوده است. وی پیدایش شغل مطوّفی را مربوط به دوران حکومت ترک‌ها و علت آن را ناآشنایی ترک‌ها با زبان عربی دانسته است. مطوّف کسی بوده که آداب و مناسک حج را به مردم غیرعرب می‌آموخته است.

دوره نهم

دوره نهم مربوط به حکومت عثمانی‌ها و تسلط آن‌ها بر مکه است. سباعی درباره اوضاع این دوره بیش از ادوار تاریخی گذشته سخن گفته که شاید به علت فراوانی آگاهی‌های مکتوب و نیز شنیداری این دوره بوده است. وی برخی گزارش‌های خود را به شنیده‌هایش از سالخوردگان مکه مستند کرده است. در این بخش، به برخی از مشکلات شیعیان در مکه اشاره شده است. برای نمونه، سباعی از ممنوعیت حج ایرانیان به سال 1042ق. و دستور لعن شیعیان با اغراض سیاسی به سال 1157ق. سخن گفته و فصلی را با عنوان «محنة الشیعه» گشوده و از تهمت‌های برخی مردم متعصب مکه و ترکان عثمانی به شیعیان یاد کرده که بر اثر آن، شیعیان در موسم حج ناچار به ترک مکه شدند. سباعی این‌گونه تعصبات را نکوهش کرده است.

نیز وی به فتنه آلوده شدن کعبه و متهم کردن و کشتن شماری از شیعیان به سال 1088ق. اشاره کرده و این فتنه را برآمده از باور نادرست عامه دانسته که شیعیان عجم باور دارند تا کعبه را آلوده نکنند، حج آنان پذیرفته نمی‌گردد. سباعی این شایعه را تحلیل و رد کرده و برساخته دشمنی‌های متعصبان بر ضد شیعیان دانسته است.

ذکر و تحلیل رویدادهای این دوره با یادکرد ظهور محمد بن عبدالوهاب و اتحاد او با آل سعود همراه شده است. این مباحث همراه با چگونگی قدرت یافتن موقت آل سعود در مکه و شکست آن‌ها از سپاه عثمانی در ضمن فصلی با عنوان «عهد اول سعودی» آمده است.

سباعی در ضمن تحلیل رخدادهای این دوره، ترکیب جمعیتی و روند مهاجرت به مکه را بررسی کرده است. مهاجرت مغربی‌ها، سوری‌ها، ترک‌ها، کردها و سودانی‌ها در بیشتر دوره‌های تاریخی به مکه ادامه داشته و بیشترین شمار مهاجران از حضرموت و کمترین آن‌ها از عراق و ایران بوده‌اند. سباعی پس از معرفی مشهورترین خاندان‌های این قوم‌ها و ملیت‌ها در مکه، به تحلیل انگیزه مهاجرت‌ها پرداخته و تاثیر آن را بر مکه بررسی نموده است. در باور او، هر یک از آن‌ها به گونه‌ای در شکل‌گیری فرهنگ اجتماعی مکه مؤثر بوده‌اند و مهاجران روابطی نزدیک با مردم بومی داشته‌اند و دارند.

دوره دهم

دوره دهم و پایانی کتاب از «انقلاب عربی» شریف حسین و تاسیس حکومت شرفا در حجاز سخن گفته و سرانجام با بیان درگیری آل سعود و دولت شرفا و پیروزی خاندان سعود پایان یافته است.

گزارش از دیده‌های خود

سباعی در برخی از موضوعات، دیده‌های خود را نیز آورده است. برای نمونه، آن‌گاه که درباره مسجد الرایه در روزگار امویان سخن می‌گوید، مکان آن را در زمان خود، پشت ساختمان شرکت برق می‌داند.

درباره کوشش‌های عمرانی روزگار عباسیان، از چشمه‌های متمرکز و برکه‌هایی سخن گفته که به دستور‌ هارون الرشید در بالا و پایین مکه ساخته بودند. سپس می‌نویسد: «این برکه تا روزگار ما و پیش از لوله‌کشی آب، پابرجا و مورد استفاده همگان بود.» نیز آن‌گاه که از گسترش مسجدالحرام به دست مقتدر عباسی سخن می‌گوید، از وضعیت امروزین آن هم یاد می‌کند.

کتاب تاریخ مکه حاوی نقشه‌ها و تصاویری از کعبه، مسجدالحرام و برخی اشخاص مانند حاکمان مکه و نیز شجره نامه سادات و اشراف مکه است.

چاپ‌ها

این کتاب بارها چاپ شده است، از جمله:

به سال 1358ق. در انتشارات دار مکه.

در سال‌های 1368ق. و 1399ق. در انتشارات نادی مکة الثقافی.

به سال‌های 1380ق. و 1420ق. در مؤسسه دارالقریش مکه.

در سال 1372ق. در مؤسسه مکتبة الثقافی مکه.

به سال 1404ق. در وزارت معارف کشور عربستان سعودی.

در سال 1419ق. به مناسبت یکصدمین سالگرد تاسیس دولت سعودی.

ترجمه فارسی این کتاب به قلم و مقدمه رسول جعفریان به سال 1385ش. و 1388ش. در 839 صفحه با همت انتشارات مشعر در قم به چاپ رسیده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تاریخ مکه (سباعی).

• الجوائز الادبیة الحدود و الافعنه: حسین بافقیه، نادی ابها الادبی، 1420ق.