تنضید العقود السنیه (کتاب)
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:M-mohammad در تاریخ ۳ دی ۱۳۹۷ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
 | |
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | سیدرضی‌الدین بن محمد موسوی عاملی |
| تصحیح | سیدمهدی رجایی |
| تاریخ نگارش | سده دوازدهم ق. |
| محتوا | |
| موضوع | تاریخ مکه |
| زبان | عربی |
| نشر | |
| تعداد جلد | 2 |
| تعداد صفحات | 1007 صفحه |
| قطع | وزیری |
| ناشر | نشر الانساب |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | سال ۱۳۸۸ش. |
تنضید العقود السنیه، کتابی در تاریخ مکه، نوشته سیدرضی‌الدین بن محمد موسوی عاملی (م. 1163ق.) است.
این کتاب با نام کامل تنضید العقود السنیه بتمهید الدولة الحسنیه از منابع مهم تاریخ مکه در سده دوازدهم ق. است که افزون بر شرح زندگی و رویدادهای سیاسی هر یک از شرفای مکه، آگاهی‌های مهمی درباره تاریخ دیگر سرزمین‌های اسلامی در بر دارد. این کتاب از دیدگاه تراجم‌نگاری دانشمندان مکه دارای اهمیت است و شامل شرح حال بسیاری از دانشوران و ادیبان هم‌عصر نویسنده است که در کتاب‌های دیگر از آنان یاد نشده است.
کتاب از دو بخش تشکیل شده که بخش اول آن، رویدادهای مکه تا زمانه شریف محمد بن عبدالله بن سعید را در بر گرفته و بخش دوم به دوران حکمرانی شریف مسعود بن سعید پرداخته و بخشی عمده کتاب به شرح زندگی دانشمندان شهر مکه اختصاص یافته است و از دیگر ویژگی‌های کتاب آگاهی‌هایی سودمند از تاریخ دیگر سرزمین‌های جهان اسلام، از جمله، گزارش‌های او درباره تحولات سیاسی ایران در سده دوازدهم ق. است.
تنضید العقود به تصحیح سیدمهدی رجایی در دو جلد به سال ۱۳۸۸ش. به چاپ رسیده است.
معرفی نویسنده
سیدرضی‌الدین بن محمد بن علی بن حیدر موسوی عاملی از دانشمندان شیعیان مکه و از خانواده آل نجم‌الدین بود. او به سال 1103ق. در مکه زاده شد و به سال 1163ق. در همین شهر درگذشت.
عید المدرس مصری (م. 1142ق.)، محمد العناتی مغربی (م. 1140ق.)، و محمدباقر بن حسین نیشابوری (م. 1124ق.) از مشایخ او بودند.
احمد بن محمد مهدی خاتون‌آبادی، سید شبر بن محمد مشعشعی، عبدالله بن نورالدین بن نعمة‌الله جزائری (م. 1112ق.)، و نصرالله حائری (م. 1158ق.) از شاگردان وی بودند.[۱]
پدر رضیالدین (م. 1139ق.) نیز از دانشمندان شهر مکه بود و آثاری در ادبیات و فقه و کلام داشت. رضیالدین در کتاب‌هایش از آثار وی بهره برده است.[۲] [۳]
رضیالدین آثاری در موضوعات فقهی حج مانند نهج السداد فی احکام الحج الافراد و الوسیط بین الموجز و البسیط و نیز آثاری در نسب‌شناسی همچون اتحاف ذوی الالباب بشوارد لب اللباب نگاشته است.[۴]
رضیالدین نگاهی نسب‌شناسانه به تاریخ دارد و آن را بدین‌رو علمی شریف می‌داند که به ثبت زندگی مردم شریف می‌پردازد. وی با همین نگرش به تالیف کتابی در ثبت زندگی خاندان بنی‌الحسن که از نسل پیامبر اسلام(ص) و به شرفای مکه معروف بودند، پرداخته است. [۵]
کتاب تنضید العقود تنها زندگی‌نامه شرفای مکه نیست، بلکه شرحی مفصل از رخدادهای سیاسی و اجتماعی و معرفی دانشمندان مکه است. رضیالدین این اثر را به شریف محسن بن حسین بن عبدالله بن حسن بن ابی‌نمی تقدیم کرده است. [۶] او به دلیل سیادت امیران مکه، از آنان با احترام یاد کرده و در جایی به صراحت یاد کرده که باید از رفتار بد برخی از آنان چشم‌پوشی کرد و آن‌ها را به زبان نیاورد. [۷]
بخش‌های کتاب
تنضید العقود تاریخ مکه را در دوره حکمرانی شریف قتادة بن ادریس (حک: 597-617ق.) تا سال 1162ق. که روزگار حکومت شریف مسعود بن سعید بن سعد (م. 1165ق.) بوده، در بر می‌گیرد.
اصل کتاب دو بخش یا به تعبیر نویسنده «سفر» داشته است. بخش اول آن، رویدادهای مکه تا زمانه شریف محمد بن عبدالله بن سعید را در بر گرفته و بخش دوم به دوران حکمرانی شریف مسعود بن سعید پرداخته است. [۸] مطالب تاریخی به ترتیب دوره حکمرانی هر یک از شرفای مکه ترتیب یافته و نویسنده در هر بخش، شیوه قدرت یافتن و درگیری‌های سیاسی شرفای مکه و دیگر تحولات سیاسی این شهر را بیان کرده و فصلی را به بیان مختصری از تحولات سیاسی دیگر مناطق جهان اسلام اختصاص داده است.
کتاب تنضید العقود گاهی شامل رویدادهای دیگر شهرهای حجاز نیز هست و به ویژه چند رخداد مهم بندر جده مانند آتش‌سوزی بزرگ در این شهر به سال 1133ق. و داستان حمله لشکر عثمانی و مردم شهر به اروپاییان حاضر در این شهر به سال 1139ق. [۹] و نیز برخی رویدادهای شهر مدینه و دیگر مناطق حجاز را در بر دارد. [۱۰]
محتوای بخش عمده
بخشی عمده از کتاب به شرح زندگی دانشمندان شهر مکه اختصاص یافته است که از فواید آن، آگاهی‌هایی از تاریخ علمی و اجتماعی مکه از خلال رویدادهای زندگی این عالمان است. [۱۱] افزون بر آگاهی‌های تراجم‌نگاری، اطلاعاتی مهم درباره تاریخ اجتماعی، اقتصادی و مذهبی شهر مکه در کتاب یافت می‌شود. از این موارد می‌توان به دو فرمان شریف مکه مسعود بن سعید به سال 1147ق. اشاره کرد. فرمان اول اعلان اخراج همه خارجیان از شهر مکه بود. به سخن رضیالدین، خارجیان ساکن در مکه که پرشمار بودند و به فروش مواد غذایی اشتغال داشتند، با گران‌فروشی باعث گرانی و قحطی در شهر شده بودند. در پی این فرمان، بسیاری از خارجیان مانند مغربیان، مصریان، ترک‌ها و هندیان به سرزمین‌های خود بازگشتند.
فرمان دوم شریف، ممنوعیت مصرف تنباکو در خیابان‌ها و بازارهای مکه بود که به تعطیلی قهوه‌خانه‌های شهر و راه‌های مکه انجامید. [۱۲]
گزارش رخدادهای نجومی [۱۳] برخی نوسازی‌های بناهای مقدس مکه [۱۴] و رویدادهای طبیعی مانند سیل‌ها و قحطی‌ها و نیز وضعیت اقتصادی و گرانی و ارزانی قیمت‌ها از دیگر آگاهی‌های عرضه شده درباره تاریخ مکه است. [۱۵]
استفاده از نثر مسجع
نویسنده که خود از ادیبان مکه به شمار می‌رفته، این اثر را به نثر مسجع نگاشته و به حفظ این شیوه در سراسر کتاب پایبند بوده است. بسیاری از زندگی‌نامه‌های کتاب به شرح زندگی و آثار ادیبان مکه اختصاص دارد. اشعار بسیاری از شاعران، از جمله خود نویسنده و پدرش، نیز در متن کتاب آورده شده است. رضیالدین برخی شعرها را از دیدگاه ادبی بررسی نموده و گاه به تفصیل به بررسی نظریات مربوط به زبان یا دانش‌ها و فنون مربوط به شعر عرب پرداخته است. [۱۶]
اهمیت کتاب
تنضید العقود منبعی مهم در تاریخ مکه است که هم‌پایه با کتاب‌هایی مانند اتحاف فضلاء الزمن بتاریخ ولایة بنی‌الحسن نوشته محمد بن علی طبری، از منابع اصلی تاریخ مکه در سده دوازدهم ق. به شمار می‌رود. با آن‌که نام این کتاب کمتر در منابع پسین آمده است، مطالب آن به واسطه کتاب خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام نوشته احمد زینی دحلان (1231-1304ق.) به آثار تاریخ‌نگاران سده چهاردهم ق. انتقال یافته است. زینی دحلان بخش عمده‌ای از مطالب این کتاب را به شکل کامل و با حذف آرایه‌های ادبی در کتاب خود آورده و دیگر تاریخ‌نگاران نیز از آن بهره فراوان برده‌اند.[۱۷]
منابع مورد استفاده
رضیالدین در نگارش تنضید العقود از منابع فراوان بهره گرفته است. منبع اصلی او در نگارش نیمی از کتاب که تا سال‌های پایانی سده یازدهم ق. را در بر می‌گیرد، کتاب سمط النجوم العوالی نوشته عبدالملک عصامی (م. 1111ق.) است که آگاهی‌های مفصل و دقیقی از تاریخ مکه را در بر دارد. [۱۸]
او در این بخش از کتاب به منابع خود به طور کامل اشاره کرده، اما در ادامه، منابع اصلی خویش را یاد ننموده است. شاید با نزدیک شدن به پایان زندگی، بسیاری از آگاهی‌های وی رهاورد دیده‌ها یا شنیده‌هایش از مردم مکه، از جمله پدرش، باشد. او در تکمیل آگاهی‌های تاریخی، ادبی و نسب‌شناسی، جز کتاب سمط النجوم از منابع گوناگون بهره برده و گاه در بررسی نسب افراد یا برخی رویدادهای تاریخی و یا مباحث ادبی، از مآخذ متعدد برده است. [۱۹]
شماری از منابع وی کمتر شناخته شده‌اند؛ از جمله: المآل فی عد مناقب الآل نوشته شهاب‌الدین احمد باکثیر حضرمی (م. 1047ق.) [۲۰] لسان الزمان نوشته محمد بن احمد عقیله (م. 1150ق.) [۲۱] النفحة العنبریة فی انساب خیر البریه نوشته محمدکاظم بن ابی‌الفتوح یمانی موسوی (م. قرن9ق.) [۲۲] و غربال الزمان نوشته ابن‌اهدل یمنی (779-855ق.) [۲۳]
گزارش از سرزمین‌های جهان اسلام
تنضید العقود شامل آگاهی‌هایی سودمند از تاریخ دیگر سرزمین‌های جهان اسلام نیز هست. از جمله این موارد، گزارش‌های او درباره تحولات سیاسی ایران در سده دوازدهم ق. است.
دوران صفویه
این کتاب اشاراتی به دوران صفویه دارد و شامل گزارشی مفصل از رویدادهای سیاسی ایران پس از حمله افغان‌ها به اصفهان و چگونگی برآمدن نادرشاه افشار و جنگ‌ها و لشکرکشی‌های او به عراق و هند و مذاکراتش با عثمانی تا پس از مرگ نادرشاه است. [۲۴]
وی نادرشاه را خارجی خوانده و از او به عنوان غاصب حق پادشاهان صفوی یاد کرده و وی را به دلیل رفتار خشونت‌بار و ویران کردن آثار حکومت‌های گذشته و مال‌اندوزی نکوهش کرده و قتلش را باعث شادی مردم مکه دانسته است که از استیلای وی بر دولت عثمانی و حرمین و خون‌ریزی‌اش بیم داشتند. [۲۵]
سفر حائری به عراق و مکه
شرح رضیالدین از سفر سیدنصرالله حائری، فرستاده نادرشاه به عراق و مکه، گزارشی است بی‌مانند از تاریخ‌نگاری مکی که شاهد رخدادها بوده و حائری در مکه از او اجازه روایت گرفته است. [۲۶]
به سخن نویسنده، در این سال، نصرالله حائری نخست سفری به بغداد داشت و با احمد پاشا، حاکم بغداد، درباره صلح ایران و عثمانی مذاکره کرد و سپس در همایش دانشمندان اهل سنت و امامی در نجف که سه روز به درازا انجامید، حضور یافت. در نتیجه این مذاکرات، اهل سنت به حقانیت مذهب جعفری اقرار کردند و شیعیان نیز حقانیت اصول مذاهب اهل سنت را پذیرفتند و دو طرف توافق کردند که در خطبه همه مساجد سرزمین‌های زیر سلطه نادرشاه و عثمانی، نام خلفای راشدین آورده شود و برای هر دو سلطان دعا بخوانند و نام سلطان عثمانی مقدم گردد. [۲۷]
به سخن رضیالدین، نصرالله حائری پس از زیارت مشهد علوی در نجف، به مکه نزد شریف مسعود بن سعید رفت و از مذاکرات خود با احمد پاشا در عراق و زیارتش از نجف به او گزارش داد. [۲۸] سیدنصرالله حائری در مسجد غروی نماز جمعه را امامت کرد و در خطبه خود، خلفای چهار‌گانه و سلطان عثمانی و نادر شاه را دعا نمود و در نماز به شیوه شیعیان قنوت خواند و پس از نماز، شیرینی‌هایی را که نادرشاه فرستاده بود، میان مردم پخش کرد و به دانشوران صله و هدیه داد. نیز با نگاشتن دستخطی با امضای شماری از دانشوران فریقین خطاب به شریف مکه، اجازه بر‌گزاری نماز شیعیان جعفری را کنار نماز مذاهب چهار‌گانه اهل سنت در مسجدالحرام و مسجد مدینه درخواست کرد. شریف مکه برای دریافت پاسخ، نامه‌ای به دولت عثمانی نوشت و سید نصرالله حائری تا پایان سال نزد شریف مکه ماند. با فرمانی که از حکومت عثمانی رسید، سیدنصرالله حائری را به امیر حج شامی سپردند و او در استانبول به دست عاملان حکومت عثمانی که نادرشاه را رو به ضعف می‌دیدند، کشته شد.[۲۹]
حضور شیعیان و ایرانیان در مکه
حضور شیعیان و ایرانیان در مکه و نوع برخورد با آنان نیز در کتاب بازتاب یافته است. از جمله، رخدادی است که در آن، به شیعیان تهمت زدند که کعبه و پرده آن را نجس کرده‌اند. چنین رخدادی یک بار به سال 1088ق. روی داد که رضیالدین گزارش آن را بر پایه کتاب عصامی آورده و آن را از بزرگ‌ترین دشواری‌های تاریخ اسلام دانسته است. در ماه شوال این سال، بر پرده کعبه چیزی همانند نجاست یافت شد و یکی از بزرگان عثمانی این کار را به شیعیان نسبت داد. این رخداد به شورش مردم بر ضد شیعیان و کشتن یکی از دانشمندان شیعی به نام محمد مؤمن حسینی انجامید. [۳۰]
به سال 1144ق. رخدادی همانند آن روی داد که رضیالدین از آن با عنوان شورش عوام بر عجم‌های مکه یاد کرده است. در این سال، برخی از عوام مکه با یاری لشکریان مصری و فرمانده آنان، حسین آغا، به اتهام نجس کردن کعبه بر عجم‌ها شوریدند و از نماینده عثمانی، ابوبکر پاشا، و نیز قاضی مکه، حکم اخراجشان را گرفتند و خانه‌های آنان را غارت کردند. در این رویداد، عجم‌ها به طائف و جده و جاهای دیگر کوچیدند و پس از چندی به مکه بازگشتند. نویسنده بر آن است که این کار را ترکان و اغوات متعصب و برخی از اراذل انجام دادند و مکیان به چنین کارهایی خشنود نبودند. [۳۱]
چاپ‌ها
کتاب تنضید العقود را سیدمهدی رجایی تصحیح کرده و نشر الانساب آن را در قم در دو جلد به قطع وزیری و 1007 صفحه به سال 1388ش. به چاپ رسانده است. ضمیمه این کتاب، رساله کوچکی در 21 صفحه با عنوان الشهب المکیة علی من تعرض للسادة الحسینیه است که محضار بن عبدالله بن محمد السقاف آن را نگاشته و به دفاع از نسب سادات حسینی مکه پرداخته است.
پانویس
- ↑ نزهة الجلیس، ج1، ص186-187؛ تکملة امل الآمل، ص209-210؛ اعیان الشیعه، ج7، ص29-30؛ الذریعه، ج4، ص458؛ تنضید العقود السنیة، ج1، مقدمه، ص6-9.
- ↑ الذریعه، ج1، ص80؛ الذریعه، ج3، ص95؛ الذریعه، ج7، ص13.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج2، ص229.
- ↑ الذریعه، ج1، ص82؛ الذریعه، ج24، ص419؛ الذریعه، ج25، ص74؛ تکملة امل الآمل، ص210؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص9.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص34-35.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص38؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص302.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص164.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج2، ص289.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج2، ص101، 225.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج2، ص102، 363.
- ↑ برای نمونه تنضید العقود السنیة، ج2، ص299؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص323؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص334؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص403؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص418؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص428.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج2، ص307-309.
- ↑ برای نمونه تنضید العقود السنیة، ج1، ص293؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص295؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص339؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص301.
- ↑ برای نمونه تنضید العقود السنیة، ج1، ص272؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص370، 371؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص225.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص272؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص299؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص311؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص337-338؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص239؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص339؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص402.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص68؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص191؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص197.
- ↑ نک: خلاصة الکلام، ص111؛ افادة الانام، ج3، ص456.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص392؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص217؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص275؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص322.
- ↑ برای نمونه تنضید العقود السنیة، ج1، ص427؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص445.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص40؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص64؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص73.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص53؛ تنضید العقود السنیة، ج1، ص63.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص46.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص427.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج2، ص275-280؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص313-320؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص325-333؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص399-402؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص407؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص426-427؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص437.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج2، ص407-410.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص8-9.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج2، ص377-378.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج2، ص377.
- ↑ درباره نصرالله حائری، نک: اعیان الشیعه، ج10، ص213-215؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص378-393؛ تنضید العقود السنیة، ج2، ص398.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج1، ص334-337.
- ↑ تنضید العقود السنیة، ج2، ص272-274.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تنضید العقود السنیه (کتاب).
- اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.
- افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. 1365ق.)، به کوشش ابن‌دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق.
- تکملة امل الآمل: السید حسن الصدر (م. 1354ق.)، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، 1406ق.
- خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام: احمد بن زینی دحلان (م. 1304ق.)، مصر، المطبعة الخیریه، 1305ق.
- الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م. 1389ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1403ق.
- نزهة الجلیس: عباس بن علی الموسوی (م. حدود 1179ق.)، قم، المکتبة الحیدریه، 1375ش.