باب عرب المدینه
باب عرب المدینه: منصب نمایندگی حکومت مرکزی در میان عشایر و قبایل مدینه را گویند. این عنوان در مورد کسانی به کار می‌رفت که نزد عشایر و حکومت مرکزی و حاکم محلی، مقبولیت داشتند و واسطه میان عشایر مدینه و حکومت بودند و ایجاد این منصب به حسن پاشا وزیر، حاکم عراق، نسبت داده شده است. این عنوان در اواخر عهد عثمانی و تا دوره حکومت هاشمیان و نیز در حکومت عبدالعزیز سعودی در مدینه وجود داشته است. این منصب در امنیت مسیرهای حاجیان نقش بسزایی داشت. این منصب در بعضی از خاندان‌ها مثل خاندان آل‌ناصر موروثی بوده است.
معنای باب
باب به معنی در و دروازه است؛ اما کاربرد آن و نیز کلماتی مانند درگاه یا آستانه، بر قصر یا کاخ و یا دارالحکومه فرمانروایان رواج داشته است. نمونه این کاربرد، «باب عالی» است که بر قصر حاکمان عثمانی و بعدها بر کاخ وزیر اعظم عثمانی که مکان اداره امور دولت و مرکز حل و فصل مسائل مردم بود، اطلاق می‌شد.[۱]
معنای باب العرب
عنوان باب العرب درباره کسی به کار می‌رفت که نزد عشایر و حکومت مرکزی و حاکم محلی، مقبولیت داشت و واسطه میان عشایر مدینه و حکومت بود. ایجاد این منصب، به عنوان راهی برای نظارت بر عشایر، به حسن پاشا وزیر، حاکم عراق (انتصاب: 116ق.) نسبت داده شده است. وی در میان قبیله‌های عراق از این منصب بهره برد و بر عشایر عراق استیلا یافت و بعدها نیز دیگران از این شیوه پیروی کردند.[۲] خاندان آل‌شاوی که به شاوی نصیف نسب می‌برند و نیز فرزندان وی در عراق به این منصب شناخته می‌‌‌‌شوند.[۳] بر پایه گزارش محمدحسین زیدان، ایجاد مناصب و عنوان‌هایی مانند بابِ همایون، باب سعادت، باب آصفی، باب فتوی، باب ضبطیه، و باب العرب که سرپرستی و مدیریت کار یا گروهی را بر عهده داشتند، از سوی محمدعلی پاشا (حک: 1220-1265ق.) خدیو مصر صورت گرفته است.[۴] این عنوان در اواخر عهد عثمانی و تا دوره حکومت هاشمیان (حک: 1337-1344ق.) و نیز در حکومت عبدالعزیز سعودی در مدینه وجود داشته است.
امنیت راه حج
وجود عشایر و بادیه‌نشینان برای حکومت عثمانی مایه چالش بود؛ زیرا از دسترس حکومت مرکزی دور بودند و نیروی نظامی حکومت در میان آنان قدرتی نداشت.[۵] از این‌رو، امنیت راه حج بیشتر از سوی بادیه‌نشینان به خطر می‌افتاد.[۶] حکومت عثمانی از راه‌های گوناگون به حل این مشکل روی آورد؛ همچون: گرد آوردن حاجیان و حرکت دادن هم‌زمان آنان، تعیین امیرالحاج عثمانی و همراه کردن نیروی نظامی با کاروان حج، دلجویی از قبیله‌ها با توزیع هدایا و پول در ماه‌های حج و صدور اجازه کسب درآمد از حمل و نقل و اجاره دادن حیوانات.[۷]
نقش باب
همان‌گونه که ابراهیم رفعت پاشا یاد کرده، بدان سبب که بادیه‌نشینان رئیس و بزرگی نداشتند و از یکدیگر نیز فرمان نمی‌بردند، شخصی به عنوان میانجی و حاکم در درگیری‌های بادیه‌نشینان با یکدیگر یا با اهالی مدینه و حاجیان، انتخاب می‌گشت. این شخص که عنوان باب عرب المدینه را داشت،[۸] راه‌های اصلی و فرعی حج را خوب می‌شناخت و با شیوخ قبیله‌های مسیر آشنا بود و از حضور یا نبود آن‌ها در میان بادیه‌نشینان آگاهی داشت. بر همین اساس، وی در موسم حج یا در صورت درخواست حکومت، آگاهی‌های خود را از راه‌های گوناگون به ایشان ارائه می‌داد و راه امن و مناسب را پیشنهاد می‌کرد.[۹] وی همچنین با همکاری نیروهای نظامی عثمانی به حراست از راه حج می‌پرداخت و در پاکسازی راه‌ها و افشای مخفیگاه‌های مخالفان، به حکومت یاری می‌رساند.[۱۰] نقش باب عرب المدینه با آغاز تاسیس راه آهن دمشق به مدینه و در پی افتتاح آن (1326ق.) برجسته‌تر شد؛ زیرا قبیله‌های پیرامون مدینه با ایجاد راه آهن مخالف بودند.[۱۱] باب العرب رابطه‌ای دوستانه با رؤسای قبیله‌ها و جایگاهی ویژه نزد عشایر داشت[۱۲] و معمولا از شخصیت‌های نیکوکار و اهل صلاح بود که برای اصلاح روابط مردم حتی با هزینه خود دریغ نمی‌کرد.[۱۳]
موروثی بودن باب
گویا عنوان باب عرب المدینه در خاندان آل‌ناصر، از سادات حسینی، موروثی بوده است.[۱۴] دیاب افندی[۱۵] در سال‌های 1321ق. تا پایان عمر به این عنوان شناخته می‌شد. در پی وی، فرزندش ناصر بن دیاب این منصب را بر عهده داشت و به سبب مقبولیت در روزگار ملک عبدالعزیز، به عضویت مجلس شورای سعودی انتخاب گشت.[۱۶] فرزندش حسن نیز پس از پدر این عنوان را دارا بود و افزون بر جایگاهی که در میان عشایر داشت، حکومت عثمانی نیز برای وی مقرری معین کرده بود.[۱۷]
پانویس
- ↑ نک: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج11، ص22، «باب عالی.
- ↑ عشائر العراق، ج1، ص309.
- ↑ عشائر العراق، ج1، ص254.
- ↑ ذکریات العهود الثلاثه، ج4، ص44-55.
- ↑ الدولة العثمانیه، ص147.
- ↑ مرآة الحرمین، ج2، ص255.
- ↑ الدولة العثمانیه، ص148-150.
- ↑ مرآة الحرمین، ج2، ص26.
- ↑ مرآة الحرمین، ج2، ص214.
- ↑ مرآة الحرمین، ج2، ص101-102.
- ↑ مکه و مدینه از دید جهانگردان اروپایی، ص188.
- ↑ الجزیرة العربیه، ج3، ص98-99.
- ↑ صور من الحیاة الاجتماعیه، ص208.
- ↑ نک: الجامع لصلة الارحام فی نسب السادة الکرام الامامین الحسن و الحسین.
- ↑ ذکریات العهود الثلاثه، ج4، ص44-55؛ مرآة الحرمین، ج2، ص26.
- ↑ صور من الحیاة الاجتماعیه، ص208.
- ↑ الجزیرة العربیه، ج3، ص98-99.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب عرب المدینه.
- الجامع لصلة الارحام فی نسب السادة الکرام الامامین الحسن و الحسین: احمد وفقی محمد یس، المطبعة الحدیثة بالکوم الاخضر بالهرم، 1995م؛
- الجزیرة العربیة فی الوثائق البریطانیه: نجده فتحی صفوه، لندن، دار الساقی، 1998م؛
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش؛
- الدولة العثمانیة فی المجال العربی: بیات فاضل، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیه، 2007م؛
- ذکریات العهود الثلاثة فی الاعمال الکامله: محمد حسین زیدان، جده، عبدالمقصود خوجه، 2005م؛
- صور من الحیاة الاجتماعیه بالمدینة المنوره: یاسین احمد الخیاری، جده، دار العلم، 1415ق؛
- عشائر العراق: عباس محمد العزاوی (م. 1391ق.)، قم، الرضی، 1417ق؛
- مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛
- مکه و مدینه از دید جهانگردان اروپایی: جعفر خلیلی و محمد رضا فرهنگ، تهران، مشعر، 1376ش.