محمد بن سلیمان فضولی

تبار

محمد بن سلیمان فضولی، فرزند ملا سلیمان حلَی، از عالمان بزرگ و مفتی شهر حلّه بود. وی از قبیله ایرانی‌تبار و ترک‌‌زبان بیات بود. این قبیله از آذربایجان به عراق عرب مهاجرت کرده و در شهر حلّه سکنی گزیده بود.

نام

وی به علت تولد یا سکونت در بغداد، به بغدادی و به سبب تخلص شعری‌اش که فضولی بود به فضولی شهرت یافت.

در زبان عربی،‌ واژه فُضول، به معنای آراسته شدن به فضیلت و فرزانگی آمده و در کاربرد دیگری جمع فضل، به معنای زیاد و بیشتر است. یعنی درست به عکس معنای عامیانه و طنزآمیز متداول در فارسی است که به شخص مفتش، بی‌ادب و دخالت کننده فضول گفته‌ می‌شود؛ از این روی، واژه فضولی، که تخلص این شاعر است، به معنای شخص فرزانه و با فضیلت است. فضولی خود، در مقدمه دیوان اشعار فارسی‌‌‌اش به این موضوع پرداخته و شعری ترکی از استاد شهریار، درباره سه زبانه بودن شعر فضولی، بر مفهوم فضیلت و فضایل در کلمه فضولی اشاره دارد.

تولد

درباره تاریخ و محل تولد فضولی اتفاق نظر وجود ندارد، برخی تولد او را در کربلا و در سال ۱۴۹۸م. (۸۷۶-۸۷۷ق) دانسته‌اند. محمد حرزالدین، تولد او را حدود ۸۹۸ق. معرفی کرده و معتقد است وی مدتی در بغداد سکونت داشته و پس از آن تا زمان مرگ، در کربلا اقامت داشته است. حله و نجف نیز به عنوان محل تولد او ذکر شده است. برخی، از قراینی نام برده‌اند که می‌توان احتمال بسیار داد وی در سال 890 هجری در بغداد به دنیا آمده است.

تحصیلات

او از کودکی دروس ابتدایی را پیش پدرش آموخت. از دیگر اساتید وی ملا رحمت‌الله را نام برده‌اند. از تفصیل تحصیلات وی بیش از این اطلاعی در دست نیست؛ ولی از آثار فضولی برمی‌آید که با علوم مرسوم زمانش مانند فقه، منطق، فلسفه، حدیث، تفسیر، کلام، ریاضی و طب آشنا بوده و در برخی تخصص داشته؛ مانند کلام که کتابی در این موضوع نگاشته است. او از مشهورترین شاعران ترک‌، از اندیشمندان شیعه و یکی از ادیبان صوفی در سده دهم قمری بود. در سرایش شعر ترکی، فارسی و عربی ماهر بوده و به زهد و تصوف مایل بود. او را بزرگ‌ترين شاعر تركى آذرى در سده دهم دانسته‌اند.

آثار

امروزه ۲۰ جلد كتاب در شعر و ادب از وى به يادگار مانده است. از اين شاعر شيعى، اشعار بسيارى در ستایش اهل بيت(ع) و امام حسين(ع) باقی مانده است. برخی از آثار او عبارت است از:

کلیات اشعار ترکی فضولی

اشعار ترکی فضولی، در بحرهای عروضی و قالب‌های گوناگون مانند مثنوی، غزل، قصیده، مسمط، مستزاد، مخمس، رباعی، دوبیتی سروده شده است. او را یکی مشهورترین شاعران ترک دانسته‌اند.

دیوان اشعار فارسی

دیوان فارسی فضولی برای نخستین بار، توسط حسیبه مازی اوغلو، در ترکیه، در سال ۱۹۶۲م. چاپ و منتشر شد. بعدها از روی همین چاپ، بارها در تهران، با غلط‌های چاپی و غیر چاپی آن، به صورت افست چاپ و منتشر شده است. چاپ انتشارات یاران، در تبریز، در سال 1387، در مقدمه و متن دچار اشتباهاتی است. به باور برخی، مصحح، به دلیل آشنا نبودن با ادبیات فارسی و نشانه‌های نگارشی آکادمیک، در تنظیم مصراع‌ها و بیت‌ها به اعمال سلیقه غیر علمی و غیر مرسوم در ادبیات فارسی دست زده است.

مجموعه اشعار عربی فضولی

مجموعه اشعار عربی فضولی که در سال 997 هجری حدود 25 سال بعد از وفات شاعر کتابت شده، در موزه آسیایی سن‌پترزبورگ نگهداری میشود و حمید آراسلی، دانشمند آذربایجانی، در سال 1958م. در باکو برای اولین بار آن را چاپ و منتشر کرد. عبداللطیف بندر اوغلو نیز در سال 1993م. در بغداد این قصاید عربی را به ضمیمه کتاب مطلع االعتقاد فضولی چاپ و منتشر کرد. دیوان عربی فضولی به انضمام تصویر قصاید، در سال 1390 با ترجمه و شرح وحید رضایی حمزه‌کندی، از سوی نشر بوتا، در ارومیه انتشار یافت. به باور برخی، در بیشتر موارد، دقیق بودن ترجمه‌ها و تطبیق آن با متن عربی اشعار جای تأمل و تردید دارد. داوود رضایی (1351ـ1385) نیز، مجموعه ابیات عربی، ملمعات پراکنده فضولی در دیوان فارسی و ترکی و کتاب حدیقة السعداء و مثنوی بنگ و باده شاعر را یکجا جمع و به فارسی ترجمه و شرح کرده، که با نام ملمعات و ابیات عربی فضولی، در سال 1385 در تبریز منتشر شده است.

حدیقة السعداء

فضولی این کتاب را به نثر ترکی، در موضوع مقتل و مصائب انبیا و اولیا نوشته است. این کتاب، دارای یک مقدمه، ده باب و یک خاتمه به شیوه «روضة الشهداء» کاشفی است، که فضولی با افزودن مطالب جدید به سبک خود و مطابق اعتقادات شیعی خود، آن را کتابی مستقل و مفید ساخته است. این کتاب شاید نخستین مقتل ترکی است که یک دانشمند و شاعر بزرگ نگاشته و دارای نکته‌های نو و مفید، اشعار ترکی، فارسی و عربی و آیات و احادیث است. حدیقة السعداء، بارها در ایران، ترکیه و آذربایجان چاپ و منتشر شده است. به باور برخی، هیچ یک از آن‌ها، کامل و صددرصد علمی و عاری از اشتباهات نیست. با این حال در بین چاپ‌های موجود، چاپ مجمع جهانی اهل بیت، با تصحیح رسول اسماعیل‌زاده دوزال، در قم، در سال 1374ش. را قابل توجه و تحسین دانسته‌اند.

مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد

فضولی این کتاب را در علم کلام و عقاید مکتب تشیع، به سبک متکلمان و حکیمان دینی ‌‌و به زبان عربی در چهار رکن نوشته است: رکن اول در معرفت علم و علم معرفتشناسی (4 باب)؛ رکن دوم در شناخت جهان و اوضاع و احوال آن (5 باب)؛ رکن سوم در معرفت واجب الوجود (9 باب)؛ رکن چهارم در معرفت نبوت عامه عموم انبیا و نبوت خاصه پیامبر اسلام(ع) و امامت و قیامت (8 باب).

این کتاب آینه اندیشه‌های کلامی، فلسفی، قرآنی، حدیثی و تاریخی مؤلف است. این کتاب به شیوه کتب آموزشی و استدلالی تدوین شده است. برخی آن را از آثار ماندگار و ارزشمند کلامی به شمار آورده‌ برخی احتمال داده‌اند این کتاب ]در زمان مؤلف و پس از آن از کتب درسی حوزه‌های علمیه نجف و کربلا بوده باشد.

این کتاب، در سال ۱۹۵۸م. توسط حمید آراسلی، در باکو چاپ شده است. بندر اغلو نیز، این کتاب را در عراق، به همراه اشعار عربی فضولی و با نام مطلع الاعتقاد و القصاید العربیه، در سال ۱۹۹۳م. منتشر کرده است.

مثنوی لیلی و مجنون

این مثنوی به زبان ترکی و مشهورترین اثر محمد فضولی است، که برپایه لیلی و مجنون نظامی و مولانا هاتفی، مشتمل بر بیش از ۹ هزار بیت سروده شده است.

دیگر آثار

محمد فضولی آثار دیگری نیز دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از: اربعین حدیث (چهل حدیث نبوی) با ترجمه منظوم به ترکی، رند و زاهد (نظم و نثر)، ساقی‌نامه، بنگ و باده، صحبت الاثمار و شکایت‌نامه. بیشتر این آثار به زبان رمز و تمثیل سروده شده است.

شعر

او به سه زبان ترکی، فارسی و عربی شعر می‌سرود. هنر او بیشتر در زبان ترکی که زبان مادری‌اش بود نمود داشت. وی را یکی از بزرگ‌ترین شاعران ترک‌زبان تاریخ دانسته‌اند. استاد شهریار، در شعری به زبان ترکی، به سه زبانه بودن و فضیلت او تصریح کرده است. او اشعار فراوانی در مدح ائمه(ع)، به‌ویژه امام علی(ع) و امام حسین(ع) دارد. آفرینش آثار پرمایه ادبی، فکری و عرفانی او را به شاعری اندیشمند و صاحب مکتب ادبی و فکری تبدیل کرده است. برخی از آثار او را «به حق حیرت‌آور و شورانگیز» توصیف کرده‌اند. نظم و نثر ترکی او در موضوعات اجتماعی، عرفانی، اخلاقی، عاطفی، فسلفی و دینی است. برخی، فضولی را بنیان‌گذاران ادب منظوم ترکی آذربایجان دانسته‌اند. به باور آن‌ها، فضولی وزن‌ها، قالب‌ها، ترکیب‌ها، مضمون‌ها و معانی شعر فارسی را از راه ترجمه یا عین عبارت در ترکی، به کار برده و با ادب فارسی، ادبیات ترکی را حیات بخشیده است. آنان معتقدند غزلیات فضولی، عیناً تقلید از غزلیات‌ فارسی است. در تاریخ شعر عثمانی، فضولی را نخستین شاعر از چهار شاعر بزرگ می‌دانند که در ادبیات قدیم عثمانی، دارای جایگاه ادبی‌اند. همچنین او تعدادی از پادشاهان و وزیران، از جمله شاه اسماعیل صفوی، سلطان سلیمان قانونی و وزیرش، ابراهیم پاشا را مدح گفته است.

شعرهای ترکی

اشعار ترکی فضولی، در بحرهای عروضی و قالب‌های گوناگون مانند مثنوی، غزل، قصیده، مسمط، مستزاد، مخمس، رباعی، دوبیتی سروده شده است. همراهی هنرنمایی‌های ظاهری با درونمایه و اندیشه‌های شاعر، شاهکارهای ماندگار آفریده است؛ برخی از اشعار شاخص او عبارت است از: منظومه لیلی و مجنون، بیشتر غزلیات، قصیده سو، و مثنوی بنگ و باده. غزل‌های ترکی او با این غزل شروع شده است:

قد انار ُ العشق َ للعشاق منهاج الهدی سالک راه حقیقت عشقه ائیلر اقتدا عشق دیر اُول نشئه کامل کیم آنداندیر مدام می ده تشویر حرارت، نی ده تأثیر صدا وادی وحدت حقیقتده مقام عشقدیر کیم مشخص اولماز اول وادی ده سلطاندان گدا... ای فضولی انتهاسیز ذوق بولدون عشقدن بؤیله دیر هر ایش کی حق آدی ایله قیلسان ابتدا

برگردان فارسی آن از این قرار است: عشق راه هدایت را برای عاشقان روشن نمود/ سالک راه حقیقت البته که به عشق اقتدا می‌کند؛ عشق آن نشئه کاملی است که همواره / شور حرارت می و تأثیر صدای نی از آن است؛ ‌‌‌وادی وحدت در حقیقت جایگاه عشق است/ که در آن شاه از گدا شناخته نمی‌شود؛ ای فضولی! ذوقی بی‌انتها از عشق یافتی/ چنین است اگر هر کاری را با نام حق آغاز کنی.

وی در غزلی که بیت آغازین آن در زیر آمده، توحید را از نگاه عرفان خود، توصیف کرده است:

زهی ذاتین و اُول نهاندان ماسوا پیدا بحار صنعونه امواج پیدا، قعر ناپیدا

برگردان فارسی آن عبارت است از: زهی ذات نهان تو که تمام ماسوا ـاین عالم هستی‌ـ از آن وجود نهان، پیدا شده است/ جهان هستی دریای متلاطم صنع توست که امواج وجود بر کف آن پیداست و قعر آن ناپیدا.

قصیده‌های ترکی فضولی را از نظر صلابت، انعکاس دهنده قصیده‌های خاقانی شروانی دانسته‌اند. او قصیده‌هایش را در موضوعاتی مانند دینی، اجتماعی، مدایح و مناقب چهارده معصوم(ع) و وصف طبیعت سروده است. قصیده سو، با ردیف «سو» در بحر «رمل مثمن محذوف» (فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن) در مضامین دینی و عرفانی، در ۳۲ بیت، در ستایش حضرت محمد(ص) سروده شده است. این قصیده توسط برخی از دانشمندان و ادیبان به زبان فارسی و ترکی شرح شده است. بیت آغازین این قصیده عبارت است از:

ساچما ای گؤز اشکدن گؤنلومده کی اودلاره سو کیم بو دنلو دوتوشان اودلاره قیلماز چاره، سو

برگردان فارسی آن از این قرار است:‌ ای دیده گریان! از اشک خود بر آتش دلم آب میفشان/ چرا که آب دیده نمی‌‌تواند چنین آتشی را خاموش کند.

شعرهای فارسی

شعرهای فارسی او، شامل قالب‌های گوناگون مانند غزل، قصیده، مثنوی و رباعی و دارای مضامین مختلف مانند، دینی، عرفانی و تاریخی است. یکی از غزل‌های او در ستایش امام علی(ع) اینگونه است:

سجده خاک نجف مرغوب اهل عالم است چون نباشد سجده‌گه، جایی که خاکش آدم است؟ نیست در عالم مقامی خوشتر از خاک نجف آری، آری آن مقام مقتدای عالم است شیر یزدان حیدر صفدر که با توفیق فضل در حریم قدر معراج رسالت محرم است

برخی از بیت‌های غزل‌های او به این شرح است:

خوب می‌‌‌دانم وفا از خود، جفا از یار خود زان که او در کار خود خوب است و من در کار خود!

گل به باغ آمد، ولی از عمر خود کامی نیافت خارها در زیر پهلو داشت، آرامی نیافت

او شعر حسینی خود را اینگونه به زبان شعر فارسی توصیف کرده است:

چون خاک کربلاست فضولی مقام من نظمم به هر کجا که رود حرمتش رواست زر نیست، سیم نیست، گهر نیست، لعل نیست خاک است شعر بنده، ولی خاک کربلاست!

قصیده‌های عربی

از فضولی ۱۱ قصیده کامل و یک قصیده ناتمام به زبان عربی بر جای مانده که در مجموع 465 ‌‌بیت می‌شود که هفت قصیده در مدح حضرت محمد(ص) و سه قصیده در ستایش امام علی(ع) است.

فرزندان

فضلی بن فضولی، فرزند محمد فضولی است، که مانند پدرش شاعری صوفی‌مسلک بوده و به سه زبان عربی، فارسی و ترکی شعر می‌گفته است.

درگذشت

درباره سال مرگ وی اختلاف نظر وجود دارد. سال‌های گوناگونی بین سال‌های ۹۶۳ تا ۹۷۰ق. به عنوان سال درگذشت او ذکر شده است. عهدی بغدادی، معاصر و همشهری فضولی و از تذکره‌نویسان معروف عهد صفوی، 963ق. را سال درگذشت فضولی و علت مرگش را بیماری طاعون نوشته است. به باور برخی دلایل محکمی برای درست بودن این نظر وجود دارد. سلمان هادی طعمه نیز، سال ۹۶۳ق. (۱۵۵۵م) را درست دانسته، زیرا در این سال بوده که طاعون در کربلا همه‌گیر شده است.

مدفن

نوشتار اصلی: مرقد محمد بن سلیمان فضولی

فضولی، بنا بر وصیت خود، در جوار حرم امام حسین(ع) دفن شد. به گفته برخی، قبر فضولی، در مقبره عبدالمؤمن دده، شیخ طریقه بکتاشیه، در مجاورت تکیه بکتاشیه در باب القبله آستان امام حسین(ع)، قرار داشت.

این مقبره، به همراه تکیه بکتاشیه، در جریان احداث خیابان گرداگرد آستانه حسینی در سال 1366ق. خراب گردید.

به دنبال آن، دولت ترکیه براساس یک توافق‌نامه فرهنگی میان عراق و ترکیه، در ماه فوریه 1967م. (۱۳۸۶ق)، برای عبدالمؤمن دده و فضولی، مقبره‌ای نمادین بنا کرد که شامل اتاق کوچکی در نبش بازار سوق‌القبله و خیابان ابن‌فهد بود.

در سال ۱۹۷۵م. (۱۳۹۵ق)، برای توسعه خیابان‌های اطراف حرم، قبر وی تخریب شده و در محوطه کتابخانه آستان حسینی، سنگ قبری بزرگ نهادند و به زبان عربی نام و مشخصات و تاریخ فضولی را روی آن حک کردند. گزارشی در سال ۱۳۸۹ش. (۱۴۳۱ق)، وجود این سنگ قبر را تأیید کرده است. به باور برخی این سنگ قبر، با حقایق تاریخی ناسازگار است.

بر پایه گزارشی در سال ۱۳۷۴ش. (۱۴۱۵-۱۴۱۶ق)، مزار فضولی با سنگ قبری در بیرون صحن، پس از خروج از باب قبله، در سمت راست، در ابتدای خیابان قرار دارد.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی مصطفی قلی‌زاده علیار، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره دهم و یازدهم، بهار و تابستان 1391، ص116 است.

آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش (نگاهی به تاریخ ادبیات آذربایجان)، ویژه‌‌نامه مجله «وارلیق»، تهران، بهار ۱۳۷۶ش.

تراث کربلاء، سلمان هادی طعمه، مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش.

حدیقة السعداء، محمد بن سلیمان فضولی، مقدمه رسول اسماعیل‌زاده دوزال، مجمع جهانی اهل بیت(ع).

چشمه خورشید (پژوهشی در زندگی و آثار ملا محمد فضولی)، علی اصغر شعردوست، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی،تهران، 1374ش، ص314.

دفناء في العتبة الحسينية المقدسة، حميد مجيد هدو و سامي جواد کاظم، عتبة الحسينية، کربلا، 1432ق.

زندگی و شعر محمد فضولی، مریم مشّرف، انتشارات فرزانه، تهران 1380ش، ص 31-35.

زیارتگاه‌های عراق، معرفی زیارتگاه های مشهور در کشور عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، احمد خامه یار، نشر مشعر، تهران، ۱۳۹۵ش.

دیوان اشعار ترکی فضولی، تنظیم بهرام اسدی، انتشارات یاز، ارومیه، ۱۳۹۰ش.

کلیات اشعار ترکی، سید محمدحسین شهریار، تصحیح جمشید علیزاده، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس آذربایجان شرقی، تبریز، ۱۳۹۰ش.