صندوق
صندوق یا صندوقچه، در حرم‌ها و مزارها، جعبه چوبی یا خاتم‌کاری شده‌ای است که روی قبر امام(ع) یا شخصی که دفن شده گذاشته می‌شود. یکی از کهن‌ترین صندوق‌ها بین حرم امامان(ع)، صندوق روی قبر امام رضا(ع) است که در اوایل سده ششم قمری ساخته شده است. به تابوت عهد یا تابوت سکینه، صندوق شهادت گفته شده، که در فرهنگ قوم يهود جایگاه ویژه‌ای دارد.
چیستی
صندوق، به جعبه چوبى يا فلزى گفته مى‌شود كه درون آن، لباس و اشياء ديگر مى‌گذارند. در حرم‌ها و زیارتگاه‌ها، به جعبه چوبى يا خاتم‌كارى شده‌اى كه روى قبر امام يا بزرگان ديگر گذاشته مى‌شود صندوق[۲] یا صندوقچه[۳] گفته می‌شود. اين صندوق، بیشتر، آراسته به آيات قرآن و اشعار است و روى آن با پارچه‌اى سبز و منقوش به آيات و دعاها پوشانده می‌شود.[۲]
در حرم‌ها
آستان امام علی(ع)
در نیمه اول سده هفتم قمری، المستنصربالله خلیفه عباسی، صندوق سنگی قبر امام علی(ع) را بازسازی کرد.[۴] درباره جزئیات این صندوق، خبر دقیقی در دست نیست؛ ولی با توجه به اینکه از آثاری که این خلیفه، به عتبات عالیات هدیه کرد، صندوق قبر امام کاظم(ع) باقی مانده، می‌توان نتیجه گرفت که به گمان زیاد، صندوق قبر امام علی(ع) نیز همانند این صندوقچه، با کتیبه‌هایی به خط کوفی آراسته شده بود.
در دوره زندیه، صندوق چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیسی به حرم امام علی(ع) هدیه شد که تا به امروز روی قبر، درون ضریح، باقی مانده است. در بدنه صندوق، نقش‌ها و تزئین‌های زیبایی از طلا و عاج سفید به کار رفته و کتیبه‌هایی حاوی سوره‌هایی از قرآن و نیز خطبه حضرت محمد(ص) در غدیر خم، به چشم می‌خورد. این صندوق، بر پایه کتیبه‌های روی آن، در سال ۱۲۰۲ق، به دستور «محمد جعفر بن محمد صادق زند» ساخته شده و نام خطاط کتیبه‌ها، «محمد بن علاءالدین محمدحسینی» و تاریخ نوشتن آن سال ۱۱۹۸ق. و نام نجار و سازنده آن، «محمدحسین نجار شیرازی» ثبت شده است.[۵]
آستان امام رضا(ع)
نخستین صندوقى كه روی قبر امام رضا(ع) قرار گرفت، مربوط به اوايل سده ششم قمری بوده و آخرين آن، مربوط به سال ١٣١١ش. است.[۲]
آستان امام حسین(ع)
شاه اسماعیل صفوی، در سال 920ق، دستور ساخت شش صندوق چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیس را صادر کرد تا بر قبرهای امامان مدفون در عراق نصب شود؛ صندوقچه قبر امام حسین(ع)، پس از درگذشت شاه اسماعیل در سال 932ق، نصب شد.[۶] در سال ۱۱۳۳ق. گوهرشاه خانم، دختر سلطان حسین صفوی،صندوق خاتم‌کاری نفیسی به حرم امام حسین(ع) هدیه کرده، که در حمله وهابی‌ها به کربلا، آسیب دید و مقداری از آن، در آتش سوخت و برای همین، در سال 1225 ه. ق بازسازی گردید.[۷]
به علت نشستن گرد و غبار و چربی و آلودگی بر صندوقچه، در سال 1360ق، محمدصنیع خاتم شیرازی، صنعتگر معروف ایرانی، آن را به‌طور بازسازی کرد؛ به‌گونه‌ای که گویا برای نخستین بار از دست سازنده اصلی آن، بیرون آمده است. برای آنکه صندوقچه از گرد و غبار آسیب نبیند، آن را از چهار سمت و نیز از سمت بالا، با شیشه‌های سنگی ویژه‌ای پوشاندند و خطوط تقاطع شیشه‌ها را از پنبه و لاستیک پر کردند.[۸] این صندوقچه، هنوز روی قبر، موجود است و طول، عرض و ارتفاع آن، به ترتیب 5/ 4، 3 و 30/ 1 متر است.
آستان حضرت عباس(ع)
درباره صندوق قبر حضرت عباس(ع)، تا پیش از دوره صفویه، خبری در دست نیست. در سال ۱۰۳۲ق. از صندوقی گزارش شده که ضریحی روی آن نصب شده است. در سال 1172ق، وزیر نادرشاه، صندوق قبر را بازسازی کرد. سلمان آل طعمه، نوشته است که در جریان بازسازی صندوق خاتم روی قبر، عبارت «یا اباالفضل العباس ادرکنی 1264» را بر آن یافتند که نشان‌دهنده ساخته شدن یا بازسازی صندوق، در این تاریخ است.[۹]
آستان کاظمین(ع)
تا پیش از دوره صفویه، گزارش تاریخی درباره صندوق‌های نصب شده روی قبرهای امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)، در دست نیست. اما از دوره المستنصر بالله عباسی، صندوق چوبی زیبا و بزرگ قبر امام کاظم(ع)، باقی مانده است که در سال ۶۲۴ق. ساخته شده است. بر پایه نقل تاریخی، باید صندوقچه مشابه دیگری نیز، بر قبر امام جواد(ع) قرار داشته است که
المستنصر بالله عباسی، پس از آتش‌سوزی آستان کاظمین(ع) در دوره پدرش، الظاهر عباسی،[۱۰] روی قبرهای دو امام(ع)، دو صندوق نصب کرده که در سال ۶۲۴ق. ساخته شده است. صندوقی که روی قبر امام جواد(ع) قرار داشته از میان رفته و صندوق قبر امام کاظم(ع)، که زیبا و بزرگ توصیف شده، باقی مانده و در دار الآثار العربیه، در بغداد، نگهداری می‌شود. این صندوق، تنها نمونه‌ای از صندوق‌های کهن بر قبرهای امامان(ع) در عراق است که تا امروز، باقی مانده است.
این صندوقچه به شکل مکعب مستطیل، با طول، ۲/۵۵ متر و عرض، ۱/۸۳ متر و ارتفاع، ۹۵ سانتی‌متر است. جنس آن از چوب توت و ضخامت تخته‌های آن ۵/۵ سانتی‌متر است. لبه سرپوش صندوق که به‌اندازه سه سانتی‌متر از سطح اطراف آن برآمدگی دارد، با کتیبه‌هایی به خط نسخ، آراسته شده و روی چهار ضلع بدنه صندوق، کتیبه‌های زیبایی، به خط کوفی با حاشیه‌هایی از نقوش گیاهی زیبا، کنده‌کاری شده است. عرض این کتیبه‌ها، ۴۳ سانتی‌متر و طول آن در دو طرف بزرگ صندوق، ۱۸۹ سانتی‌متر و در دو طرف کوچک آن، ۹۰/۵سانتی‌متر است.[۱۱]
صندوق شهادت
صندوق شهادت يا تابوت عهد یا تابوت سكينه، صندوقى بود كه حضرت موسى(ع) به امر خدا آن را ساخت. این صندوق، دارای ويژگى‌هايى بوده و بنى اسرائيل هنگام جنگ با دشمنان، آن را با خود مى‌بردند و آن را ضامن پيروزى و غلبه بر دشمن می‌دانستند. بعدها، آن صندوق را كه برايشان بسيار مقدس بود، در معبد هيكل سليمان در قدس قرار دادند. این صندوق، در فرهنگ قوم يهود جایگاه ویژه‌ای دارد.[۱۲]
پانوشت
- ↑ صندوق‌های مضجع مطهر امامین(ع)، پایگاه عتبات؛ گرفته شده در ۹ آبان ۱۳۹۸ش.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ حرم در واژه‌ها، ص٣٢.
- ↑ زیارتگاه‌های عراق، ص۳۷.
- ↑ الفخری فی الآداب السلطانیة، ص329.
- ↑ ر. ک. تاریخ حرم کاظمین(ع)، صص 39 و 40.
- ↑ دائرة المعارف الحسینیة- تاریخ المراقد، ج2، ص58 و 61.
- ↑ تاریخ جغرافیائی کربلای معلی، عمادالدین حسین اصفهانی، ص113.
- ↑ شهر حسین، ص463 و 464.
- ↑ تاریخ مرقد الحسین و العباس(ع)، ص36، 270.
- ↑ الفخری فی الآداب السلطانیة، ص329.
- ↑ ر. ک. تاریخ حرم کاظمین (علیهماالسّلام)، صص 39 و 40.
- ↑ لغت‌نامه دهخدا، واژه «تابوت عهد» به نقل از قاموس كتاب مقدس.
منابع
- تاریخ حرم کاظمین(ع)، محمدحسن آل یاسین، ترجمه غلامرضا اکبری، کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۷۱ش.
- تاريخ مرقد الحسين والعباس(ع)، سلمان هادي آل طعمة، ط ١، بيروت، مؤسسة الاعلمي، ١۴١۶ه. ق - ١٩٩۶م.
- حرم در واژه‌ها، از مجموعه «رهنما»، سید ابراهیم موسوی‌پناه، آستان قدس رضوى، ۱۳۹۱ش.
- دائرة المعارف الحسينية، تاريخ المراقد الحسين وأهل بيته وأنصاره، محمد صادق محمد الكرباسي، المركز الحسيني للدراسات، لندن.
- زیارتگاه‌های عراق، معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، احمد خامه یار، نشر مشعر، تهران، ۱۳۹۵ش.
- شهر حسين، محمدباقر مدرّس بستان‌آبادى، مؤسسه انتشارات دار العلم، قم، ١٣٨٠ش.
- فرهنگامه زیارت، جواد محدثی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره چهاردهم، بهار 1392، ص30
- الفخری فی الآداب السلطانیة والدول الاسلامیة، محمد بن علی (ابن الطقطقی)، بیروت، دارصادر.