الرحلة العراقیة (محمد هارون)

رحلة عراقیة، سفرنامه‌ای به زبان عربی و نوشته سید محمد هارون، از عالمان شیعه هند است، که گزارش سفر او از هند به عتبات عالیات در سال ۱۳۲۸ق. (۱۲۸۹ش) است. این کتاب، به بررسی جامعه عراق، سیاست‌های انگلیس در عراق، بازار کربلا، چگونگی اداره حرم امام حسین(ع) و معرفی عالمان کربلا و نجف پرداخته است. نثر ادبی و سروده‌های نویسنده به عربی و فارسی از ویژگی‌های این سفرنامه است. تصویر نسخه خطی آن، توسط مجله الموسم، در سال 1413ق. (۱۳۷۱-۱۳۷۲ش) و در سال ۱۴۳۳ق. (۱۳۹۱ش) با تصحیح احمد محمدرضا الحائری، با حذف سروده‌های فارسی آن چاپ شده است.

الرحلة العراقیة (محمد هارون)

پدید آورندگان
نویسنده	محمد هارون هندی
تصحیح	احمد محمدرضا الحائری
تاریخ نگارش	سده چهاردهم هجری
محتوا
موضوع	سفرنامه، زیارت، سیر سیاحت، عراق، عتبات عالیات
زبان	عربی
نشر
تعداد جلد	۱
تعداد صفحات	۱۹۲
قطع	رقعی
ناشر	مکتبة العلامة ابن‌ فهد الحلی‌، مؤسسة الفکر الاسلامی‌
محل نشر	کربلا و بیروت
تاریخ نشر	۱۴۳۳ق. (۱۳۹۱ش)
رده‌بندی کنگره	۳ ر ۲ ه / ،BP،۲۶۳

نویسنده

سید محمد هارون حسینی زنگی پوری هندی (۱۲۹۲-۱۳۳۹ق)، فرزند عبدالحسین و متولد زنگی‌پور، در ایالت اوتارپرداش، در شمال هندوستان بوده است. او شاعر، تاریخ‌دان و یکی از عالمان شیعه هند بوده، از استادانی مانند حکیم مولوی محمد هاشم، مولانا سید علی حسین و مولانا علی جواد بهره برده و دانش آموخته دانشگاه پنجاب بوده است. برخی از فعالیت‌های او عبارتند از: تدریس در دانشگاه اوریانتال، دانشگاه دهلی، مدرسه امروهه و مدیریت روزنامه پیسه. محمد هارون، در دیره غازیخان با میرزایی‌ها، حنفى‌ها و وهابی‌ها مناظره‌هایی داشته و بیش از ۴۰ اثر نگاشته است؛ برخی از آثار او به این شرحند: فلسلفة المذهب، اشاعة العلوم، ابطال التناسخ، امامة القرآن، خصوصیات مذهب شیعه الدرة الحائریة، السبحة الحسینیة و التحفة الحائریة.

زمان سفر و نگارش

محمد هارون، در 9 جمادی‌الاولی 1328ق. (۲۸ اردیبهشت 1289ش) از هند، برای زیارت عتبات عالیات به عراق رفته و پس از بازگشت به زادگاهش، حسین آباد نگارش سفرنامه رحلة عراقیة را آغاز کرده است. او در روزهای پایانی شوال 1329ق. نگارش آن را آغاز و در 26 ذی القعده همان سال به پایان رسانده است.

محتوا

کتاب رحلة عراقیة، سفرنامه‌ای به زبان عربی است، که در سال ۱۳۲۹ق. پس از بازگشت نویسنده از عتبات عالیات نگاشته شده است. برجسته‌ترین موضوعات این کتاب عبارتند از: برخی سیاست‌های انگلیس در عراق، چگونگی اداره حرم امام حسین(ع)، بررسی گویش بومی مردم عراق، معرفی بازار کربلا، معرفی عالمان آن دوره کربلا و نجف.

تصویری از برگه نخست تنها نسخه خطی کتاب، که مجله الموسم آن را چاپ کرده است.

این سفرنامه، با اهمیت سفر از دیدگاه اسلام، ارزش زیارت امام حسین(ع) و شرافت کربلا آغاز شده و به رؤیایی از نویسنده پرداخته که سبب سفر او به کربلا شده است. سفر از حسین‌آباد آغاز شده، به بمبئی و از راه دریا به بوشهر رسیده است. پس از درنگی کوتاه در بوشهر، سفر از راه دریا به سوی بصره ادامه یافته و نویسنده در بصره برای ورود به خاک عراق قرنطینه شده است. پس از آن، از رود دجله به بغداد رفته و امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) را زیارت کرده، به سامرا رفته و حرم امامان هادی(ع)، عسکری(ع) و وضعیت شیعیان سامرا را کم‌رونق‌تر از دوره میرزای شیرازی دانسته است.

نویسنده در این بخش، شعر ابن حجر را که نقد باور شیعیان درباره سرداب سامرا است، با شعری سروده خود پاسخ داده است. در فصل پَسین، در راه سامرا به کربلا، از امنیتی که انگلستان در عراق ایجاد کرده و از آزادی مذهبی که به شیعیان داده تقدیر کرده است. در حرم امام حسین(ع) (پایان جمادی‌الثانی ۱۳۲۸ق)، شلوغی پیرامون ضریح، حضور زائران از بیشتر کشورهای دنیا و زیارت شب‌های جمعه نگاه نویسنده را جلب کرده است. در فصلی جداگانه، چگونگی روشنایی حرم توضیح داده شده؛ از جمله شمع‌های بزرگی که فتیله آن نزدیک به ۱ متر درازا داشته است. فصلی از این سفرنامه، به واژه‌ها و گویش بومی مردم عراق اختصاص یافته و فصلی به معرفی بازار کربلا، کالاهای آن، پول‌ها و وزن‌های رایج آن پرداخته است. فصلی با عنوان «فی عجائب کربلاء»، به نکته‌هایی پرداخته که از دید نویسنده جزء شگفتی‌های کربلا است. مانند اینکه نرخ کالاها هنگام بسیاری و کمیِ زائران، یکسان است. از دیگر شگفتی‌های کربلا در باور نویسنده فراوانی کالاها در روزهای شلوغ، فراوانی آب آشامیدنی با وجود کمبود منابع آبی، جاداری حرم با وجود مساحت کم، و امنیت زائران و مجاوران است. در فصلی از کتاب به معرفی عالمان آن روز کربلا پرداخته شده، که عبارتند از: سید باقر طباطبائی (1274 – 1331ق)، سید اسماعیل صدر (1258 – 1338ق)، شیخ محمدحسین مازندرانی (۱۲۵۵-۱۳۰۹ق)، سید حسن کشمیری حائری (۱۲۵۰-۱۳۲۸ق) و محمدمهدی کشمیری حائری (۱۲۶۰-۱۳۳۹ق). نویسنده در شهر نجف به ملاقات عالمانی مانند سید محمدکاظم طباطبایی (۱۲۴۷-1337ق)، آخوند خراسانی (1255 – 1329ق) و سید هبة‌الدین شهرستانی (1301 – 1386ق) رفته است.

فهرست

1. المقدمة
2. فی السفر الی المشهد الحسینی و ثوابه
3. فی شرف ارض کربلاء
4. سبب الزیارة
5. الراحلة الدخانیة
6. مدینة بومبای
7. الطریق الی البصرة
8. الی سامراء
9. الطریق الی کربلاء
10. وصف المناجاة و العبادة
11. وصف اهالی کربلاء
12. عمران کربلاء
13. بناء الضریح المقدس
14. انارة المرقد الطاهر
15. ادارة الحرم المقدس
16. الکیشوانیة
17. اسواق کربلاء
18. فی اللغات و اللهجة الدارجة
19. فی عجائب کربلاء
20. فی المرائی الحسینییة
21. فی اصناف الوعاظ
22. حوزة کربلاء
23. فی الاجازات
24. فی مشهد النجف

ویژگی‌ها

برگی از نسخه خطی: قصیده‌ای در ستایش امام علی(ع) که نویسنده آن را به فارسی سروده و با خط نستعلیق نگاشته است.

نثر کتاب، دارای آرایه‌های ادبی بوده و بیشتر متن، مسجع نگاشته شده است. برای نمونه، حال نویسنده پیش از آغاز سفر، هنگام بیماری، اینگونه توصیف شده است:

...إذ کنتُ ممتلئ الصَّدر مِنَ الهَمِّ و شرقاً بالغُصص، متململاً على الفراش کالطائر المحبوس فی القفص، مبتلعاً بالجریض، مکتحلاً بالمَضِیْض، مفؤداً مکروباً، وجِلاً مرعوباً، تعِباً مکدوداً، لهفاناً مجهوداً، أضِجُّ إلى اللّه و أبکی، و أبثّ إلیه حزنی و أشتکی، فإنّه لیس المشتکى إلاّ إلیه، ولا المعوّل لدى المِحنَة إلاّ علیه.

از دیدگاه ادبی، یکی از بخش‌های زیبای سفرنامه، فصل وصف المناجاة و العبادة است. در این فصل به توصیف شب‌های جمعه حرم امام حسین(ع) پرداخته شده، از مناجات‌خوانِ حرم یاد شده که پس از گذشتن یک سوم شب بالای گلدسته رفته و شعر می‌خواند. بخشی از متن به این شرح است:

...فإنّه کلّما مضى ثلثا اللّیل ارتقى المحیعل على المنارة، ونزعَ عنه شعار (ثیاب) اللّیل و دِثاره، أخذَ ینشِدُ أبیاتاً تُحیی میتَ القلوب، و تُشفی الفؤاد المکروب، تبعث النفس على خلع الدَّعة، و تحدوها إلى ذکر مَن بیده ناصِیةُ الضّیق والسَّعة، توقِظ الرّقودَ على مِهاد الغفلة، و تُذکِّرهم أیّام المُهلة، وربّما یصرف عنانه إلى المناجاة، و یَعطف لسانه إلى المناداة، و کثیراً ما ینشد هذه الأبیات، التی هی أرقّ من ماء الحیاة، و ألطف من نسیم الغداة

نویسنده، در آغاز و بین سفر، به فراخور برخی مکان‌ها یا رویدادها، شعر سروده و در سفرنامه درج کرده است. ۴ شعر او، به زبان فارسی سروده شده است؛ یکی ستایش امام علی(ع)، دیگری در ستایش امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)و دو تای دیگر، آموزش اصول دین و نام امامان(ع) به کودکان مدرسة الحسینی در کربلا است.

چاپ

تصویر نسخه خطی این کتاب، در مجله الموسم، شماره 14، در 156 صفحه، در سال 1413ق. (۱۳۷۱-۱۳۷۲ش/1993م) منتشر شد.

این کتاب، با عنوان «الرحلة العراقیة، وصف ادبی و تاریخی للعتبات المشرقة فی العراق قبل اکثر من مائة عام»، با تصحیح احمد محمدرضا الحائری الاسدی، به صورت مشترک توسط مکتبة العلامة ابن‌ فهد الحلی‌ و مؤسسة الفکر الاسلامی‌، در کربلا و بیروت، در سال ۱۴۳۳ق. (۱۳۹۱ش/۲۰۱۲م) به چاپ رسیده است. در این چاپ، شعرهای فارسی نویسنده (نزدیک به ۱۲ صفحه از نسخه خطی)، بدون آگاه‌سازی خواننده، حذف شده‌‌اند. برخی واژه‌های عربی نیز، در این نسخه جا افتاده‌اند؛ مانند عبارت «سلام الله الاکبر» که در نسخه خطی در فصل سبب الزیارة، پس از عبارت «مولای السبط الاصغر» و پیش از مصرع «اذا ما طلبت المستجار من البلی» قرار گرفته، ولی در این چاپ نیامده است.

پیوند به بیرون

• نسخه خطی الرحلة العراقیة.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله گزارشی از سفر عالم شیعی هند سید محمدهارون زنگی‌پور به عتبات عالیات، علی احمدی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره بیست و ششم، بهار 1395، ص101 است.

• پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
• تألیفات شیعه در شبه قاره هند معرفی کتاب از مولفین شیعه هند و پاکستان و بنگلادش، شهسوار حسن نقوی امروهوی هندی، دلیل ما، قم، 1384ش.
• زندگینامه محمد هارون زنگی پوری، مرتضی صدرالافاضل حسینی، ترجمه محمد هاشم، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، ١٣٧۴ش.
• مجلة الموسم، المرکز الوثائقی لتراث اهل البیت(ع)، العدد ۱۴، السنة ۱۴۱۳ق.
• مطلع انوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند، مرتضی حسین صدر الافاضل، ترجمه محمد هاشم، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، ۱۳۷۴ش.