محراب
محراب، جایی در مسجدها و معبدها است که برای نماز و عبادت ساخته شده و در مسجدها، امام جماعت در آن مکان، به نماز می‌ایستد. طرح اصلی محراب، طاقی نوک‌تیز روی ستون‌هایی کوچک، همراه با تزئینات و کتیبه‌های گوناگون است.
عمر بن عبدالعزیز (ح. ۹۹–۱۰۱ق) را، نخستین کسی دانسته‌اند که در مسجد، محراب ساخته است. برخی از محراب‌ها که پیشینیه مقدسی دارند، کاربری زیارتی نیز یافته‌اند؛ مانند محراب حضرت محمد(ص) در مسجد النبی(ص) و محراب مسجد کوفه در نجف.
واژه‌شناسی
محراب از ریشه «ح، ر، ب»، بر وزن مِفعال، اسم آلت برای مبالغه است.[۲] این واژه، به معانی جای ایستادن امام جماعت در مسجد،[۳] اتاق،[۴] صدر مجلس، بهترین بخش از اتاق،[۵] محل نشستن پادشاه،[۶] قصر،[۷] پناهگاه شیر[۶] و گردن حیوان[۳] آمده است. فراهیدی لغت‌شناس، محاریبِ بنی‌اسرائیل را مسجدهای آن‌ها دانسته که برای نماز در آن‌ها گرد می‌آمدند.[۳] برخی نیز، محراب را در آیه ﴿فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ ﴾، مسجد معنا کرده‌اند.[۸] واژه محراب، به عنوان صفت برای «رجل»، به معنای مرد شجاع و جنگاور نیز به کار رفته است.[۹] برخی، محراب را مکان رفیع و مجلس شریف معرفی کرده و علت نامگذاری آن را این دانسته‌اند که از مکان شریف دفاع شده و برای به دست آوردنش جنگ می‌شود.[۱۰] برخی نیز، یکی از معانی محراب را بالاترین اتاق در خانه و بالاترین مکان در مسجد دانسته‌اند.[۷]
علت نامگذاری
به باور برخی واژه‌شناسان، محراب را به این نام خوانده‌اند، زیرا محل ستیز امام جماعت با شیطان و هوای نفس است.[۱۱] به باور برخی دیگر، انسان در محراب، باید «حریب» باشد. حریب، کسی است که مالی را که با آن زندگی می‌گذراند، از او گرفته باشند؛[۱۲] از این رو، انسان باید در محراب، بدون اشتغالات دنیایی و بدون پریشانیِ اندیشه بایستد. شماری بر این باورند که محراب در اصل به معنای صدر مجلس در خانه است؛ سپس صدر مسجد را هم محراب گفته‌اند.[۵] گروهی برعکس بر آنند که محراب در اصل درباره صدر مسجد به کار رفته، سپس صدر اتاق را هم محراب نامیده‌اند.[۱۳]
سید روح‌الله خمینی، بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران، در تحلیلی، محراب را از حرب و به معنای سنگر برای اسلام دانسته است.[۱۴] گفته شده محراب، محلی است که پادشاه در آن تنها شده و خلوت می‌کند؛ از این رو، به محرابِ مسجد، که امام جماعت در آن خلوت کرده و از مردم دور می‌شود محراب گفته‌اند.[۱۵]
چیستی
محراب، جایی در مسجدها و معبدها است که برای نماز و عبادت ساخته شده و در مسجدها، امام جماعت در آن مکان، به نماز می‌ایستد. محراب، حالت فرورفتگی در دیوار داشته و دارای قوس و طاق است. این سازه، با کاشی‌کاری، نقش و نگار، تذهیب، آیه‌های قرآن و نام‌های خدا تزیین شده و در عبادت‌های گروهی، مرکز توجه نمازگزاران است.[۱۶]
ویژگی‌ها
طرح اصلی سازه محراب، طاقی نوک‌تیز است که روی ستون‌های کوچک قرار گرفته و دارای فضای فرورفته‌ای بوده و از سه سمت گرداگرد آن، دو بند یا بیشتر تزئینات و کتیبه‌های مختلف قرار دارد. این طرح اصلی، که از سده سوم قمری رایج شد، تقریباً در همه دوره‌ها یکسان بوده و تحول آن، در عوامل تزئیینی آن رخ داده است.[۱۷] در هنر اسلامی، اهمیت ویژه ای به معماری محراب در مساجد داده شده و صنعت‌کاران، شاهکار صنعت خود را در محراب نشان داده و گاهی سنگ‌های قیمتی در آن به کار می‌رود که سراسر محراب را می‌پوشاند.[۱۸] محراب را، مجموعه‌ای از خلاقیت هنرهای بسیار مانند گچبری، خطاطی، کاشی‌کاری و دیگر رشته‌های هنر تزئینی دانسته‌اند. به باور برخی، علت تلاش هنرمندان مسلمان برای زیباسازی محراب، این بوده که محراب را مانند دری گشوده شده به سوی بهشت، در پیش چشم نمازگزاران بر پا کنند.[۱۹]
پیشینه
مسجد النبی(ص)، حتی تا زمان خلفا، جایی به نام محراب نداشته است. به عقیده برخی، عمر بن عبدالعزیز (ح. ۹۹–۱۰۱ق)، نخستین کسی است که در مسجد، محراب ساخته[۲۰] و برخی، رواج آن را از سده سوم قمری دانسته‌اند.[۱۷] محرابی که کنار منبر پیامبر (ص) و معروف به «محراب سلیمانی» است، در سال ۹۷۴ق. ساخته شده است.[۲۱] معروف‌ترین محراب‌ها توسط پادشاهان عثمانی در مدینه و در مسجدالنبی(ص) ایجاد شدند.[۲۲]
کاربری زیارتی
در برخی زیارتگاه‌ها، محراب‌های خاصی که پیشینه‌ای مقدس دارند، مورد توجه زائران قرار گرفته و برای تبرک یا نماز خواندن در آن‌ها علاقه نشان می‌دهند؛ برخی از آن‌ها عبارتند از:
- محراب حضرت محمد(ص) در مسجد النبی(ص)؛
- محراب تهجد در مسجد النبی (ص) که محل نماز شب حضرت محمد(ص) بوده است؛
- محراب مسجد کوفه، که محل عبادت و ضربت خوردن امام علی(ع) بوده است.[۲۱]
پانوشت
- ↑ مسجد و محراب الجایتو، فصلنامه مسجد، شمار۶۵، ص۵۰.
- ↑ قبله‌نمای مسجد محراب، فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره ۳۵، به نقل از لسان العرب، ذیل کلمه حرب.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ کتاب العین، ج۳، ص۲۱۴.
- ↑ کتاب العین، ج۳، ص۲۱۴؛ جمهرة اللغة، ج۱، ص۲۷۵؛ الصحاح، ج۱، ص۱۰۸.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ جمهرة اللغة، ج۱، ص۲۷۵؛ الصحاح، ج۱، ص۱۰۸.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ المحیط فی اللغة، ج۳، ص۸۵.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ لسان العرب، ج۱، ص۳۰۵.
- ↑ الصحاح، ج۱، ص۱۰۹.
- ↑ معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۴۸.
- ↑ فقه اللغة، ص۳۲۹.
- ↑ مفردات الفاظ قرآن، ص۲۲۵؛ مجمع‌البحرین، ذیل واژه حرب.
- ↑ کتاب العین، ج۳، ص۲۱۳.
- ↑ مجموعه مقالات همایش معماری مسجد، ج ٢، ص ٢۶٨؛ به نقل از المفردات فی غریب القرآن، ص۱۱۰.
- ↑ صحیفهٔ نور، ج ١۵، ص ۵٨.
- ↑ لسان العرب، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ فرهنگ‌نامه زیارت، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۸، ص39.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ محراب جلوه‌گاه اصیل هنر تزئینی اسلامی، فصلنامه هنر، شماره ۳، ص۱۵۴.
- ↑ فرهنگ‌نامه زیارت، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۸، ص۳۹.
- ↑ محراب جلوه‌گاه اصیل هنر تزئینی اسلامی، فصلنامه هنر، شماره ۳، ص۱۵۳ و ۱۵۴.
- ↑ مجموعه مقالات همایش معماری مسجد، ج ٢، ص ٢۶٨؛ وفاءالوفاء، ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ سیری در اماکن سرزمین وحی، ص ٢٨.
- ↑ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج ٢، ص ١١٨.
- ↑ محراب گچبری الجایتو، در ضلع جنوبی شبستان الجایتو، در جامع اصفهان، که در سال ۷۱۰ق. ساخته شده و گچکاری آن را در عالی‌ترین درجه استادی دانسته‌اند. مریت هاکسِ انگلیسی، گچبریِ تاک‌های در هم پیچیده و شکوفه‌های کنار (سدر) این محراب را چنان زیبا و انبوه دانسته که مؤمنان را از فکر زیارت مکه با همه معنویتش باز می‌دارد.
منابع
- اولین دانشگاه و آخرین پیامبر (ص)، رضا پاک نژاد، کتابفروشی اسلامیه، تهران، ۱۳۶۰ش.
- سیری در اماکن سرزمین وحی، علی‌اکبر حسنی، معاونت آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری، ۱۳۷۱ش.
- فقه اللغة، عبدالملک بن محمد ثعالبی، تصحیح و تحقیق جمال طلبه، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- قبله‌نمای مسجد، محراب، عباسعلی تفضلی، فصلنامه مطالعات اسلامی، بهار و تابستان ۱۳۷۶، شماره ۳۵ و ۳۶ (۳۵).
- مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده، دانشگاه هنر، تهران، ۱۳۷۸ش.
- محراب جلوه‌گاه اصیل هنر تزئینی اسلامی، فصلنامه هنر، شماره ۳، بهار ۱۳۶۳ش.
- مسجد و محراب الجایتو، محمدحسین ایران نژاد، فصلنامه مسجد، شمار۶۵، سال یازدهم آذر و دی ۱۳۸۱ش.
- مفردات ألفاظ القرآن، راغب اصفهانی، دار القلم، بیروت، ۱۴۱۲ق.
- وفاءالوفاء، نورالدین علی بن احمد سمهودی، دارالکتب العلمیه، بیروت.