مزار زینب بنت علی(ع) و سکینه بنت حسین(ع) (دمشق)

مکان

مزار زینب بنت علی(ع) و سکینه بنت حسین(ع)، در سوریه، در دمشق و در قبرستان باب الصغیر قرار دارد.

اهمیت

این زیارتگاه، مهم‌ترین زیارتگاه‌ قبرستان باب‌الصغیر دمشق به شمار می‌آید و مورد توجه زائران شیعه از کشورهای مختلف است.

مدفونان

مزار زینب بنت علی(ع)

نوشتار اصلی: مزار زینب بنت علی(ع) (دمشق)

مزار سکینه بنت حسین(ع)

نوشتار اصلی: مزار سکینه بنت حسین(ع) (دمشق)

بنا

گنبدها و صحن

بنای این زیارتگاه،که با سنگ‌های دو رنگ ساخته شده، دارای دو مقبره متصل به یکدیگر است که هر یک دارای گنبد سبزرنگی است. مقبره جنوبی، زیارتگاه منتسب به زینب یا ام‌کلثوم است و مقبره شمالی، مزار منتسب به سکینه است. در شرق بنا، صحن کوچکی وجود دارد که با دیوار، از فضای قبرستان باب الصغیر جدا شده است. این صحن دارای یک ورودی به شکل طاق سنگی است.

ورودی اصلی بنا، در ضلع شرقی زیارتگاه قرار دارد و دارای طاق است. بر سردر بنا، لوح سنگی حاوی نام زیارتگاه و تاریخ بازسازی آن در سال ۱۳۳۰ق. وجود دارد.

ضریح

داخل هر مقبره، یک ضریح نقره‌ای طلاکوب، به شیوه ضریح‌های معمول امامزادگان ایران وجود دارد که در اصفهان ساخته شده است. البته این دو ضریح، جنبه نمادین دارند؛ زیرا قبرهای اصلی در زیرزمین بنا قرار دارند.

سرداب

برای رفتن به زیرزمین که قبرهای اصلی در آن قرار دارند، باید از چند پله پایین رفت. زیرزمین بنا، دارای دو اتاق بسیار کوچک است که میان آن دو یک راهرو وجود دارد. میان هر اتاق، قبری برجسته وجود دارد که روی آن، صندوقچه چوبی نصب شده است و بدین ترتیب فضای کم‌عرضی برای حرکت، اطراف قبر باقی مانده است.

صندوقچه

روی هر کدام از قبرهای زینب و سکینه در سرداب، یک صندوقچه قرار دارد. صندوقچه قبر زینب یا ام‌کلثوم، نسبتاً جدید و دارای تزیینات هندسی ساده‌ای است.

صندوقچه قبر منسوب به سکینه، بسیار قدیمی و نفیس است و دارای کتیبه‌هایی به خط کوفی تزیینی است. عبدالقادر ریحاوی، باستان‌شناس سوری، با توجه به شیوه خط کتیبه‌ها و تزیینات آن، پیشینه آن را از دوره سلجوقی، یعنی نیمه نخست سده ششم قمری دانسته است. طول صندوقچه ۳ متر، عرض آن ۱/۵ متر و ارتفاع آن یک متر است.

این صندوقچه دارای سه کتیبه نواری در گرداگرد آن است. دو کتیبه بالایی و میانی حاوی آیات قرآن، و کتیبه پایینی حاوی نام و نسب صاحب قبر است. متن کامل کتیبه‌ها چنین است:

• متن کتیبه بالایی: ﴿اللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لاٰ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لاٰ نَوْمٌ لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ وَ لاٰ یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّٰ بِمٰا شٰاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ لاٰ یَؤُدُهُ حِفْظُهُمٰا وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ﴾ هذا عمل محمد بن احمد بن عبد الله رحمه الله ﴿یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّٰا أَرْسَلْنٰاکَ شٰاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ دٰاعِیاً إِلَی اللّٰهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرٰاجاً مُنِیراً﴾

• متن کتیبه میانی: ﴿إِنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً﴾ ﴿مٰا کٰانَ مُحَمَّدٌ أَبٰا أَحَدٍ مِنْ رِجٰالِکُمْ وَ لٰکِنْ رَسُولَ اللّٰهِ وَ خٰاتَمَ النَّبِیِّینَ وَ کٰانَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً﴾

• متن کتیبه پایینی: بسم الله الرحمن الرحیم هذا قبر سکینة بنت الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله علیهم اجمعین وعلی آلهم الطاهرین.

خانقاه طریقه قلندریه

چیستی

در سمت جنوب شرقی زیارتگاه، مقبره دیگری وجود دارد، که بخش باقی‌مانده از «خانقاه طریقه قلندریه» است. این خانقاه، که در محل اقامت شیخ جمال‌الدین ساوجی، بنیانگذار این طریقه ساخته شده، امروزه از میان رفته است و تنها، مقبره آن که محل دفن شماری از مشاهیر دمشق بوده، باقی مانده است.

بنا

مقبره پیش‌گفته، اتاق مربعی‌شکل است که با قالب‌های سنگی ساخته شده، و دارای گنبدی با گردن هشت ضلعی است. ورودی آن، در ضلع شمالی آن قرار دارد. بالای ورودی، کتیبه‌ای تاریخی وجود دارد که متن آن چنین است: «السلطان الملک الظاهر بیبرص الصالحی». دو طرف ورودی، در ارتفاع کمی از سطح زمین، دو سنگ مربع وجود دارد که حاوی نقش یک یوزپلنگ و در واقع رنک رسمی ملک الظاهر بیبرس است.

دیگر مزارها منسوب به مدفونان

منسوب به سکینه بنت حسین(ع)

افزون‌بر باب‌الصغیر، زیارتگاه‌های دیگری نیز در سایر نقاط، از جمله در شهر قاهره، پایتخت مصر، و در شهر «طَبَریه» فلسطین، به سکینه دختر امام حسین(ع) منسوب است. برخی، با توجه به درگذشت سکینه در مدینه، برای هیچ‌یک از این زیارتگاه‌ها، اعتبار و سند تاریخی قائل نشده‌اند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب آثار پیامبر(ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) در سوریه، احمد خامه‌یار، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش. ص۲۵۲ است.