خمس در بستر تاریخ (کتاب)
 | |
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | محمدسعید نجاتی |
| محتوا | |
| موضوع | تاریخ تطبیقی خمس |
| زبان | فارسی |
| نشر | |
| تعداد صفحات | 393 |
| قطع | وزیری |
| ناشر | مشعر |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | 1399 |
| شابک | 9789645409270 |
| رده‌بندی کنگره | BP188/6 |
| رده‌بندی دیویی | ۲۹۷/۳۵۶ |
خمس در بستر تاریخ از آثار پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت نوشته محمدسعید نجاتی است. نویسنده کوشیده است در این کتاب تاریخ ابلاغ و شیوه اجرای حکم خمس را از صدر اسلام تا سده دهم قمری بررسی کند.
ایده محوری کتاب را می‌توان به این شرح بیان کرد که علی رغم نزول آیه خمس که بنابر تفسیر شیعی، شامل خمس تمامی درآمدها است، پیامبر(ص) به دلیل برخی موانع و رعایت برخی مصالح از ابلاغ و اجرای کامل این حکم خودداری کرد و تنها خمس بر غنائم و برخی موارد محدود دیگر را ابلاغ نمود. در زمان امامان شیعه و با تکامل جامعه شیعی و بعد از زمینه‌سازی لازم توسط امامان، صورت کامل حکم خمس که شامل مازاد همه درآمدهای افراد است ابلاغ و اجرا شد.
در کنار شرح و تبیین این ایده کلی، نویسنده در بخش‌های مختلف کتاب به بررسی دیدگاه علما و امامان مذاهب اهل سنت به خمس و نیز عملکرد خلفای اهل سنت و حکومت‌های شیعه در اجرای حکم خمس پرداخته است.
فهرست کتاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- کلیات
- منابع و مصارف خمس در دوره پیامبر اکرم(ص)
- تحولات کلی خمس در دروه پیشوایان اسلام و دولت‌های اسلامی
- منابع خمس در نگاه پیشوایان شیعه، خلفا و فقهای اهل سنت
- مصارف خمس در نگاه پیشوایان شیعه، خلفا و فقیهان اهل سنت
آیه خمس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
نویسنده در فصل دوم کتاب، «منابع و مصارف خسم در دوره پیامبر اکرم(ص)» در آغاز به بررسی آیه خمس و تحلیل تفسیرهای مرتبط به آن پرداخته است.
| ﴿ | وَ اعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شیءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیتَامَی وَ الْمَسَاکینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِن کنتُمْ ءَامَنتُم بِاللَّهِ وَ مَا أَنزَلْنَا عَلی عَبْدِنَا یوْمَ الْفُرْقَانِ یوْمَ الْتَقَی الْجَمْعَانِ وَ اللَّهُ عَلی کلّ شیءٍ قَدِیر
|
﴾ |
غنیمت چیست؟[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر اساس نظر اهل سنت و با استناد به واژه «غنتم» در آیه مزبور، خمس در اصل تنها به غنیمت جنگی تعلق می‌گیرد. اما بر اساس دیدگاه شیعه واژه «غنتم» شامل هر درآمد و منفعت مالی می‌شود. [۱]
خمس در عصر حیات پیامبر(ص)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در ادامه فصل دوم کتاب نویسنده به این پرسش پرداخته که خمس در زمان پیامبر(ص) شامل چه مواردی می‌شد؟ در پاسخ به این پرسش نیز سه پاسخ شناسایی و شرح شده است و دلایل قائلان و نقد و بررسی آن‌ها طرح شده است.
پاسخ اول این است که خمس تنها به غنایم جنگی اختصاص داشته است.
پاسخ دوم خمس در زمان پیامبر را شامل کلیه درآمدها دانسته و به برخی شواهد تاریخی از جمله پیمان‌نامه‌های پیامبر استناد کرده اند.
بر اساس پاسخ سوم که نویسنده از آن دفاع می‌کند، با اینکه اصل حکم خمس شامل کلیه منافع مادی از جمله اضافه درآمدها می‌شده است اما پیامبر بنابر مصالح و موانعی تنها بخشی از حکم خمس را ابلاغ و اجرا کردند و بر برخی از درآمدها از جمله غنیمت جنگی و معادن و گنج و ... خمس دریافت کردند. [۲]
ابلاغ کامل حکم خمس به عصر امامان موکول شد[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بدین‌ترتیب ابلاغ کامل حکم خمس که شامل همه منافع مادی از جمله مازاد درآمدها می‌شد به عصر امامان موکول شد. نویسنده تاکید می‌کند که ابلاغ وجوب خمس بر مازاد درآمد در دوره امامان(ع) به معنای تشریع و قانون‌گذاری جدید نیست بلکه تعیین مصداقی دیگر از قانونی کلی است که در زمان رسول الله و به نص قرآن ابلاغ شده بود.[۳]
خمس در عصر امامان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در عصر امام علی(ع) تا امام باقر(ع) نیز امکان اعلام و پیگیری سهم اهل بیت از خمس درآمدها پیش نیامد. نویسنده با بررسی شرایط دوران هر یک از امامان، تاریخچه‌ای از طرح تدریجی مسئله خمس در روایات امام پنجم تا امام دوازدهم ارائه کرده است. در این دوران ضمن اینکه در روایات امامان شیعه بر لزوم پرداخت خمس تاکید شد، حکم خمس بر مازاد درآمدها هم ابلاغ شد و تشکیلات مالی زیر نظر امامان ایجاد شد.
پنج مرحله ابلاغ و اجرای خمس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
نویسنده در این فصل تلاش کرده، تاکید بر خمس در روایات امامان و ابلاغ حکم خمس بر مازاد درآمدها را در پرتو روند کلی تاریخ تشیع در عصر امامان و پس از آن مطالعه کند.
وی برای تاریخ حکم خمس از عصر امامان به بعد پنج مرحله در نظر گرفته و هر مرحله را شرح و تبیین کرده است.[۴]
- مرحله اول: بیان حداقلی درباره خمس در عصر امام علی(ع) تا امام سجاد(ع)
- مرحله دوم: تاکید بر احیای حق اهل بیت و خمس حداکثری در بیانات امام باقر(ع) تا امام رضا(ع)
- مرحله سوم: نهادینه شدن و تعدیل قانون خمس از دوران امام رضا(ع) تا غیبت امام زمان(ع)
- مرحله چهارم: نگاه ایده‌آل گرایانه به خمس در آغاز عصر غیبت کبرا
- مرحله پنجم: نگاه واقع‌گرایانه به خمس در سال‌های بعد
منابع و مصارف خمس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
منابع خمس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در فصل چهارم منابع خمس نزد شیعه و اهل سنت بررسی و مقایسه شده است و روایات امامان[۵] دانشمندان شیعه[۶] و خلفا و ائمه و علمای مذاهب اهل سنت[۷] طرح شده است.
منابع خمس در شیعه امامیه شامل غنائم جنگی،گنج یافت شده، معادن، مال استخراج شده از دریا، مال مخلوط به حرام، زمین فروخته شده به ذمی و درآمد انواع کسب و تجارت است. در حالی که نزد اهل سنت تنها غنیمت‌های جنگی و با اختلافاتی گنج و معادن و برخی محصولات استخراج شده از دریا به عنوان منابع خمس شناخته می‌شود.[۸]
مصارف خمس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بررسی روایات، نظر فقهای شیعه و نیز مذاهب اهل سنت درباره مصارف خمس موضوع بحث در فصل پنجم کتاب است.
مصارف خمس در نگاه شیعه امامیه به دو قسمت اصلی سهم امام و سهم سادات تقسیم می‌شود که هر یک در مرحله اجرا مصادیق متعددی دارد.[۹] در میان اهل سنت سهم الله و سهم رسول الله پس از وفات آن حضرت ساقط شده است. [۱۰]
اطلاعات نشر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این کتاب به قلم محمد سعید نجاتی از پژوهشگران پژوهشکده حج و زیارت، در سال 1399، توسط انتشارات مشعر به چاپ رسیده است. کتاب 393 صفحه دارد و شامل جدول‌ها و نمودارهایی است.